Over Paulien Cornelisse dan maar

Vandaag twittert @Taalpost Paulien Cornelisse over 'dan maar' ow.ly/gK9zj. De link verwijst naar haar meest recente column, over de toevoeging dan maar aan diverse uitingen, zoals De beste wensen dan maar. 

Mooie column, leuke observaties, en een rake typering van wezenlijke betekenisverschillen. Over De beste wensen dan maar bijvoorbeeld: "Dat ‘dan maar’ is waarschijnlijk bedoeld om te laten merken dat we hier te maken hebben met een uitgekauwd cliché, dat helaas toch gebruikt moet worden." De spijker op zijn kop, zou ik zeggen, en gearticuleerd zoals alleen goede schrijvers dat kunnen. Maar wat staat daar nou taalkundig?

Let op: het volgende is niet bedoeld om de typeringen van Cornelisse te corrigeren, want te corrigeren valt er eigenlijk niks. Het is allemaal voorbeeldig, en dan ook nog eens zonder één taalkundige term. Maar ja, als je taalprof bent en je hebt de missie om te laten zien dat je met de taalkundige termen net een beetje meer inzicht krijgt, dan moet je wel. Dus dan toch maar een, laten we het houden op een aanvulling.

De doorgewinterde taalkundige herkent dan maar van grote afstand als een modale uitdrukking. Wat is ook alweer modaliteit? Bij modaliteit gaat het om niet-bestaande situaties (de taalkundige term is mogelijke werelden) en iemands commentaar daarop. Zo'n commentaar kan twee kanten op gaan: Hoe waarschijnlijk is die situatie, en hoe wenselijk is die situatie? Kansen en wensen, dat zijn de twee dimensies van modaliteit.

Neem bijvoorbeeld de niet bestaande situatie Morgen sneeuwt het.  Die wereld bestaat alleen al niet omdat het vandaag nog geen morgen is. Maar je kunt er wel modaal commentaar op hebben. Dat kan blijken uit de manier waarop je het zegt (blij, verwachtingsvol, teleurgesteld), maar ook uit allerlei toevoegingen (Morgen sneeuwt het gelukkig, Morgen sneeuwt het zeker). Die modale betekenissen kunnen in werkwoorden zitten (Morgen moet het sneeuwen, Morgen mag het sneeuwen). maar vaker nog zit het 'm in allerlei kleine, op zichzelf bijna betekenisloze woordjes (Morgen sneeuwt het dan eindelijk, Morgen sneeuwt het wel hoor).

Alle modale uitdrukkingen kunnen in twee (drie) dimensies gekarakteriseerd worden: gaat het om kans of wens? Gaat het de positieve of de negatieve kant uit? En eventueel: van wie is het modale commentaar? Voorbeeld: Morgen sneeuwt het dan eindelijk zegt twee dingen: het is wenselijk naar de positieve kant (bij voorkeur voor de spreker, maar dat hoeft niet), en het was waarschijnlijk naar de negatieve kant maar nu niet meer. Het heeft lang geduurd, het was een hele tijd onwaarschijnlijk, maar vanaf morgen verandert dat. En dat is wenselijk.

Hoe zit het met dat dan maar, als je het zo bekijkt? Cornelisse gebruikt het woord fatalistisch, waaruit een zekere onvermijdelijkheid spreekt, en dat is raak getypeerd. Maar in het eenvoudige kader van modaliteit is onvermijdelijkheid te tegenstelling tussen noodzakelijkheid en ongewenstheid. Iets is wenselijk naar de negatieve kant (onwenselijk), maar toch waarschijnlijk, en wel heel erg naar de positieve kant (noodzakelijk). 

In het licht van De beste wensen dan maar zal dat inderdaad begrepen moeten worden als een uitspraak over de manier waarop de wens geuit wordt. In feite zeg je: toen ik mij deze situatie voorstelde waarin ik dit zei, vond ik het onwenselijk om het zo te doen, maar het bleek uiteindelijk noodzakelijk (want ik wist niks beters). In de juiste sociale verhoudingen wordt dit door de aangesprokene geïnterpreteerd als een beleefde verontschuldiging. Blijkbaar was er de intentie om er meer werk van te maken, maar we weten allebei hoe beperkt onze tijd en onze verbale vermogens zijn, dus we doen het er nou maar even mee.

Mooi betekenisveld, die modaliteit! Daar had ik op school best meer over willen leren.