Taalprof weer uitleggerig

Vanmorgen zat de taalprof bij een gesprek waarbij een van de deelnemers opmerkte dat haar leerlingen bij een mondelinge presentatie nogal oplezerig waren. Mooi woord! Zo zie je ze niet vaak in het wild. Dat was wel de moeite waard voor een mentale notitie om 's avonds nog even te genieten. Oplezerig.


Nou niet meteen zeggen, dat zal wel fout zijn, want het woord is te mooi om te verwerpen. Ook niet opmerken dat het niet in de woordenboeken staat want dat is allemaal van een starheid en kortzichtigheid die niet past bij dit fraaie exemplaar. Zeg het anders nog een keer hardop: oplezerig. Ze zijn een beetje oplezerig. Het is onmiddellijk duidelijk wat de bedoeling is: ze lezen teveel op, ze hebben al te zeer de neiging tot oplezen.

Het woord is volstrekt regelmatig van vorm en betekenis. En wat nog mooier is: het procedé is al helemaal beschreven. De taalprof had het er al over in zijn verklaring van het woord wederkerig. En de taalkundige Schönfeld beschreef het in zijn Historische Grammatica van het Nederlands (bij link doorbladeren naar paragraaf 169). Mooi stukje ouderwetse morfologie is dat. Wacht, ik vat het even samen:


Schönfeld heeft het over de geschiedenis van het achtervoegsel -ig. Dat stond oorspronkelijk achter zelfstandige naamwoorden. Maar, zo veronderstelt hij:

doordat in woorden als got. grēd-ags, ndl. honger-ig, dorst-ig, gelov-ig, tier-ig, toorn-ig het grondwoord evengoed als een werkwoordelijke stam (got. grēdus en grēdōn enz.) kon opgevat worden, kreeg het [bijvoeglijk naamwoord] ongeveer de betekenis van een tot  adjectief geworden deelwoord, en kwam, met verschuiving van de groepering, het suffix ook achter werkwoordelijke stammen te staan, b.v. nalat-ig, beger-ig, bevall-ig, vrijgev-ig, oudnndl. lez-ig ‘leeslustig’.

Mooi hè, lezig "leeslustig"? Dat woord kennen we niet meer, misschien bij gebrek aan leeslust.

Maar het gaat nog even verder:

Doordat verschillende grondwoorden in 't ndl. op -er uitgingen (b.v. honger-ig, stumper-ig, water-ig, etter-ig, ijzer-ig, schemer-ig), ontstond een nieuw suffix -erig, gewoonlijk met pejoratieve betekenis; b.v. drad-erig, hout-erig, strep-erig, plekk-erig, wind-erig, zand-erig, vlekk-erig, zwet-erig [...].

Aangezien het grondwoord soms een tweevoudige interpretatie (znw. en werkwoordelijke stam) toelaat (ijver-, etter-, honger-) kon het suffix -erig ook achter werkwoordelijke stammen staan: kraken / krakerig, klagen / klagerig, vitten / vitterig, bedillen / bedillerig, zoenen / zoenerig; vgl. vlagerig eer van vlagen dan van vlaag [...]. Vooral in 't Afrikaans is dit suffix produktief.

Schönfeld veronderstelt dus dat het achtervoegsel -erig ontstaan is uit verwarring bij woorden die toevallig op -er uitgingen, en hij signaleert een "pejoratieve," dat wil zeggen ongunstige betekenis.

In mijn stukje over wederkerig meende ik in dat achtervoegsel -ig bij werkwoorden een "habituele" betekenis te signaleren: wie lezig is, heeft een gewoonte van lezen gemaakt, wie nalatig is, heeft van nalaten een gewoonte gemaakt.


Bij -erig achter werkwoorden zou je naast die habituele betekenis ook een soort herhalingsbetekenis kunnen veronderstellen (een "frequentatief"). Ben je huilerig, dan heb je niet zozeer van huilen een gewoonte gemaakt, maar dan heb je de neiging om dat steeds maar weer te doen, tot vervelens toe.


Ik merkte op dat -erig bij werkwoorden in het Nederlands veel productiever leek dan -ig. Je zou best, zo veronderstelde ik, een woord als terugkeerderig kunnen verzinnen voor iemand die al te zeer de neiging heeft om terug te keren.


En nu zien we dus zomaar ineens een nieuw woord in die categorie opduiken. Oplezerig. Van oplezen een gewoonte gemaakt hebben en dat tot vervelens toe. Al te zeer de neiging hebben tot oplezen. Volstrekt regelmatig en loepzuiver. Het is te mooi om waar te zijn.