Laat dit nou best lastig zijn

Je zou denken dat de Taalprof overal snel een antwoord op heeft, maar dat is niet zo. Sommige ontledingen zijn zo lastig dat een oplossing niet meteen voor de hand ligt. Zo stelde vanmorgen iemand de vraag naar de ontleding van de zin Laat het soldatenmes Zwitsers blijven. Is dat een naamwoordelijk gezegde? Wat is het onderwerp? Dat is nog best lastig.


Het is nog niet eens zo moeilijk om te zien hoe de zin opgebouwd is. Eerst heb je de constructie Het soldatenmes blijft Zwitsers. Dat is een eenvoudig voorbeeld van een naamwoordelijk gezegde: het soldatenmes is onderwerp, en Zwitsers is het naamwoordelijk deel. Blijven is het koppelwerkwoord. Niks aan de hand. Ook duidelijk is dat vervolgens het hulpwerkwoord laten is toegevoegd. Maar dan beginnen de problemen.

Het hulpwerkwoord laten komt in het Nederlands in twee constructies voor: die met een modale betekenis, zoals in Laten we gaan, of Laat hij nou ziek worden. In dat geval verandert er eigenlijk niets aan de ontleding van de zin. Laten we gaan heeft dezelfde ontleding als We gaan, en Laat hij nou ziek worden heeft dezelfde ontleding als hij wordt ziek (nou versterkt de modale lezing). Je ziet het eigenlijk al aan de onderwerpsvormen we en hij.


Maar laten heeft ook een lezing als hulpwerkwoord van causaliteit, zoals in Iemand laat ons gaan en Iemand laat hem ziek worden. In die lezing komt er een nieuw onderwerp bij, de "veroorzaker," en het oorspronkelijke onderwerp krijgt de voorwerpsvorm (ons en hem). Er zijn nu twee ontledingen denkbaar, die ieder hun aanhangers hebben: je kunt zeggen dat laten inderdaad een "hulpwerkwoord van causaliteit" is (zo doet bijvoorbeeld de ANS het, en de Nederlandse Grammatica van Van den Toorn). Dan accepteer je dat er soms twee lijdende voorwerpen in de zin kunnen komen te staan (zoals in Iemand laat ons iets doen).


De andere mogelijkheid is om te zeggen dat laten in dit geval een zelfstandig werkwoord is, met twee lijdende voorwerpen: het oorspronkelijke onderwerp (ons en hem), én een beknopte bijzin met het oorspronkelijke gezegde en voorwerpen (gaan, of iets doen, of ziek worden). Het voordeel is dat dit gezegde in stand kan blijven, en dat laten in zo'n geval overeenkomt met de werkwoorden van waarneming zoals zien en horen (Iemand ziet ons iets doen). Nadeel is dat laten, in tegenstelling tot die werkwoorden van waarneming, niets zelfstandigs heeft in de bedoelde betekenis. Een zin als Iemand ziet ons iets doen kun je inderdaad opvatten als een uitwerking van iets zien, maar Iemand laat ons iets doen is geen uitwerking van iets laten. Het zelfstandige werkwoord laten betekent niet "veroorzaken" maar "niet doen."


De meeste grammatici kiezen dus toch voor de ontleding als hulpwerkwoord van modaliteit. Bij een constructie met zelfstandig werkwoord is dat niet zo'n probleem. We doen iets wordt dan Iemand laat ons iets doen, met laat doen als werkwoordelijk gezegde, iemand als onderwerp en twee lijdende voorwerpen, ons en iets. Dat is nog wel te hebben. Het echte probleem begint bij het naamwoordelijk gezegde.


Als je van Hij wordt ziek maakt Iemand laat hem ziek worden, en je wil laten als hulpwerkwoord van modaliteit opvatten, dan wordt dus hem een lijdend voorwerp. Maar wat gebeurt er met het gezegde? Het is denkbaar dat je zegt dat worden nu een zelfstandig werkwoord wordt en ziek een bepaling van gesteldheid (die een predicatie vormt bij het lijdend voorwerp), maar je zou ook de ontleding als naamwoordelijk gezegde kunnen handhaven. Echter: het naamwoordelijk gezegde is dan niet een predicatie bij het onderwerp, zoals normale naamwoordelijke gezegdes, maar bij het lijdend voorwerp!


Ik geloof dat ik neig naar die laatste oplossing als de minst slechte, maar een echt goede oplossing is er niet. Waarom vind ik die oplossing de minst slechte? Wel, omdat toevoeging van het hulpwerkwoord laten toch al de ontleding van de zin verandert (onderwerp wordt lijdend voorwerp, ander onderwerp erbij). Dat het naamwoordelijk deel dan een predicatie wordt bij dat nieuwe lijdend voorwerp is niet zo'n heel grote verandering.


Maar wat is nu de ontleding van de gevraagde zin? Laat het soldatenmes Zwitsers blijven, dat zou je als een wens kunnen opvatten, dan zou het modaal zijn. Je kunt hier niet zien of het soldatenmes de onderwerpsvorm of de voorwerpsvorm heeft, maar dat zou je wel kunnen forceren door er een meervoud van te maken. Dan kun je inderdaad krijgen Laten die soldatenmessen Zwitsers blijven.


Maar je kunt het ook opvatten als "Zorg dat het soldatenmes Zwitsers blijft." Dat is een "causatieve" lezing, en dan zou laten een hulpwerkwoord van causaliteit zijn. Bij een meervoud krijg je dan Laat die soldatenmessen Zwitsers blijven.


Tot overmaat van ramp merkt de ANS op dat je de betekenis van de modale lezing kunt hebben met de vorm van de causatieve lezing. Dus Laat die messen Zwitsers blijven niet in de betekenis "Zorg dat die messen Zwitsers blijven," maar in de betekenis "Ik hoop dat die messen Zwitsers blijven." Ja, dat kan ook.


Heel concreet betekent dit nu dat het niet goed te beslissen is. In Laat het soldatenmes Zwitsers blijven zou je in mijn opvatting wel Zwitsers als naamwoordelijk deel kunnen blijven benoemen, in beide betekenissen, blijven is het koppelwerkwoord en laat een hulpwerkwoord, maar de gedetailleerde benoeming van laat is een probleem, en ook de benoeming van het soldatenmes. Bij laat zou je op grond van de betekenis nog kunnen kiezen voor modaal of causatief. Bij die tweede keuze is het soldatenmes zeker lijdend voorwerp, en bij de eerste keuze heb je een probleem. In deze zin zou je ervoor kunnen kiezen om het soldatenmes onderwerp te noemen, maar dan heb je een probleem bij Laat die messen Zwitsers blijven in de modale lezing.

 
Je krijgt het dus nooit helemaal goed. Zelfs de Taalprof niet.