Dit stukje had de Taalprof al eerder zullen schrijven

Gisteren maakte een lezer een opmerking over de formulering ...iets wat niet het geval had zullen zijn. Waarom niet ...iets wat niet het geval zou zijn geweest? Tja, daar vraag je zowat. Dit soort formuleringen kies je gewoonlijk op gevoel, dus dat moet je achteraf zien te bedenken, waarom je dat gedaan hebt. Dat levert wel een interessant puzzeltje op.
In de ANS staan de twee vormen als min of meer gelijkwaardig genoemd, maar de ANS zegt er wel bij dat had zullen zijn niet voor alle taalgebruikers even gewoon is (al valt het wel binnen de standaardtaal, wat dat dan ook moge betekenen). En dan noemt de ANS ook nog eens een zin waar je wel de formulering met zou zijn kunt gebruiken maar niet had zullen. In plaats van de zin Als ik geld gehad had, zou ik op reis gegaan zijn, kun je niet zeggen Als ik geld gehad had, had ik op reis zullen gaan. Waarom niet? Het heeft iets met die voorwaardelijke zin te maken, suggereert de ANS, maar wat dan precies wordt niet uitgewerkt.


Om het verschil tussen de twee formuleringen vast te stellen zou je een zogeheten "minimaal paar" moeten vinden waarin het verschil duidelijk zichtbaar is, terwijl er in de rest van de zin geen storende factoren zijn. Een mogelijkheid zou zijn: Dit is het stuk dat Shakespeare had zullen schrijven tegenover Dit is het stuk dat Shakespeare zou hebben geschreven. In dit minimale paar lijkt het verschil duidelijk.

Misschien bestaat er wel een overlap, in de betekenis dat er een moment was in het verleden waarop het waarschijnlijk was dat Shakespeare dat stuk zou schrijven, maar had zullen schrijven neigt veel meer naar het concrete voornemen van de auteur om dat stuk te schrijven, terwijl bij zou hebben geschreven ook de waarschijnlijkheid van zijn auteursschap na de veronderstelde voltooiing inbegrepen lijkt.

Ik bedoel dit: stel dat men 200 jaar na Shakespeare een stuk vindt waarvan men op dat moment veronderstelt dat Shakespeare het geschreven heeft, dan kan ik nu zeggen: Dit is het stuk dat Shakespeare zou hebben geschreven maar niet Dit is het stuk dat Shakespeare had zullen schrijven.

Stel echter dat ik nu een stuk vind waarvan ik wil beweren dat Shakespeare het zich indertijd voornam om het te schrijven, maar dat uiteindelijk door iemand anders geschreven is, dan kan ik beter zeggen Dit is het stuk dat Shakespeare had zullen schrijven dan Dit is het stuk dat Shakespeare zou hebben geschreven.


Je maakt het nog scherper als je er een bepaling bij zet: Dit is het stuk dat Shakespeare volgens achttiende-eeuwse wetenschappers zou hebben geschreven drukt uit dat die wetenschappers van mening zijn geweest dat Shakespeare dat stuk geschreven heeft, terwijl Dit is het stuk dat Shakespeare volgens achttiende-eeuwse wetenschappers had zullen schrijven juist uitdrukt dat de wetenschappers beweerden dat Shakespeare het zich voornam. Hoe komt dat?


Dit ruikt naar een bereikskwestie. De formulering voegt verschillende betekenissen toe aan de zin dat Shakespeare het stuk schrijft: een tijdsbetekenis (verleden en voltooid) en een complexe modaliteit (waarschijnlijkheid en onwerkelijkheid). De verschillen krijg je als de een in het bereik van de ander ligt of andersom.


Als je zegt In 1750 was het volgens wetenschappers zo, dat het in 1600 voor Shakespeare waarschijnlijk was dat hij in de (toenmalige) toekomst dit stuk voltooid zou hebben dan heb je de betekenis die door had zullen opgeroepen wordt. De andere betekenis is uitgedrukt in de parafrase In 1750 was het voor wetenschappers waarschijnlijk dat het in 1600 het geval was dat Shakespeare in de (toenmalige) toekomst dit stuk voltooid zou hebben.

Schematisch weergegeven is had zullen dus verleden[waarschijnlijk[toekomst[voltooid]]], en zou zijn is waarschijnlijk[verleden[toekomst[voltooid]]]. De irrealisbetekenis krijg je waarschijnlijk door die combinatie van verleden en toekomst.