Het nut van de bepaling van gesteldheid

De Taalprof praat ook wel eens met andere mensen uit het onderwijs. Zo kwam hij laatst met een collega te spreken over schrijfonderwijs. Zij beaamde dat je daarvoor wel iets aan grammatica moest doen, maar liefst niet al te veel. De bepaling van gesteldheid bijvoorbeeld, had geen enkel nut voor het onderwijs in de taalbeheersing. Die kon gerust worden gerangschikt onder de categorie "Hoef je niet te kennen."

Toch sneu voor de bepaling van gesteldheid. Maar is het wel terecht?

Natuurlijk is dat niet terecht. De bepaling van gesteldheid is, met het naamwoordelijk gezegde, een van de centrale constructiemogelijkheden in de Nederlandse taal. Je moet je wel in heel rare bochten wringen om die term te vermijden als je het over zinsbouw hebt. Gek genoeg is dat precies wat er lijkt te gebeuren.

Neem nou bijvoorbeeld een van die clichékwesties uit de taaladviesliteratuur als de constructie Als muzikant zijnde kan ik dat wel waarderen. Gek genoeg vind je die kwestie niet op taaladvies.net, maar wel op de site van Onze Taal. Daar staat een uitleg zonder de term "bepaling van gesteldheid," maar juist door het ontbreken daarvan wordt het er niet duidelijker op.

Als muzikant zijnde wordt een contaminatie genoemd van als muzikant en muzikant zijnde. Daar moet je vooral niet over nadenken, anders wordt het onbegrijpelijk. Waarom? Laat ik dat toch maar even uitleggen.

Een contaminatie is het door elkaar halen (verhaspelen) van twee taalvormen. Die twee taalvormen moeten op de een of andere manier in je taalvermogen zitten, nietwaar? Je combineert twee bekende vormen tot een nieuwe vorm. Maar er is geen enkele hedendaagse taalgebruiker die de taalvorm muzikant zijnde nog gebruikt. Er is niemand die zegt Muzikant zijnde kan ik dat wel waarderen. Dus wat valt er eigenlijk te verhaspelen? Hoe kun je iets verhaspelen met iets wat je niet kent?

Dat hele contaminatieverhaal gaat dus blijkbaar niet op, maar wat is er dan wel aan de hand? Waarom wordt als muzikant door zoveel mensen uitgebreid tot als muzikant zijnde?

De taaladviseurs van Onze Taal proberen de zaak een beetje te redden door een vage analyse uit het woordenboek. Van Dale noemt het voorbeeld Hij werd uitgenodigd als zijnde een verre neef en signaleert hier "een verklarende nuance" als betekenis van als. Dat als zijnde zou dan "de duidelijkheid verhogen." Echter, Van Dale noemt onder die "verklarende nuance" twee voorbeelden zonder zijnde en eentje met. Geen woord over die toevoeging van zijnde, laat staan dat de combinatie van als en zijnde duidelijker zou zijn.

Stel nu dat iedereen zou weten wat een bepaling van gesteldheid is, zou dat helpen? Ik denk het wel. Ik neem de proef op de som. In de volgende twee alinea's leg ik uit wat je moet weten van de bepaling van gesteldheid, en in de alinea daarna bespreek ik die als zijnde-constructie.

Een bepaling van gesteldheid is een soort verborgen naamwoordelijk gezegde. In de zin Ik viel uitgeput op de grond zeg ik dat ik op de grond viel en dat ik daarbij uitgeput was. Met andere woorden, de betekenis "ik ben uitgeput" zit vervlochten in de zin Ik viel op de grond. In de zin ik ben uitgeput noem je uitgeput het naamwoordelijk deel van het gezegde. In die vervlechtingsconstructie noem je uitgeput de bepaling van gesteldheid. Zelfde betekenis, andere constructie. Maar dat betekent dat je bij de zin Ik viel uitgeput op de grond onwillekeurig dat zijn erbij denkt. Je denkt: ik viel op de grond en ik was uitgeput.

Dat is mooi: je kunt dus een zin voorzien van een soort extra naamwoordelijk gezegde door alleen een naamwoordelijk deel erbij te zetten. Dat noem je dan een bepaling van gesteldheid. Als dit naamwoordelijk deel een bijvoeglijk naamwoord is (doodmoe), of een voltooid of onvoltooid deelwoord (uitgeput of zuchtend), dan kan dit zonder verdere toevoegingen. Gaat het om een zelfstandig naamwoord, dan komt er als bij: ik viel als Groninger een beetje uit de toon ("ik viel uit de toon, omdat ik Groninger was"). Waarom? Tja, dat is een lastige vraag. Vroeger kon het zonder als, maar dan kwam er vaak zijnde bij. Tegenwoordig kan het nog wel zonder als of zijnde, maar alleen in formeel taalgebruik en vooraan de zin: Directeur van een grote multinational, had hij een riant salaris.

In de zin Als muzikant kan ik dat waarderen is als muzikant een bepaling van gesteldheid. De betekenis is "Omdat ik muzikant ben kan ik dat waarderen." De bepaling van gesteldheid begint met als, omdat muzikant een zelfstandig naamwoord is. Omdat de bepaling van gesteldheid een naamwoordelijke betekenis heeft, denk je daar altijd het koppelwerkwoord zijn bij. Sommige mensen zijn geneigd om dat werkwoord er ook echt bij te zetten, in de vorm van het tegenwoordig deelwoord zijnde. Dat komt omdat een werkwoord in de functie van bepaling van gesteldheid altijd de vorm van een deelwoord aanneemt. Taalcritici vinden toevoeging van zijnde onnodig, omdat die betekenis al in de bepaling van gesteldheid opgesloten zit.