De zin die we vermoeden dat fout is

Commotie over de grammatica! De taalprof is even een paar dagen in het buitenland en meteen breekt de hel los. Gelukkig ziet hij tegen de nachtelijke hemel het taalprofsymbool oplichten, ten teken dat er grammaticale nood is, zodat hij alsnog te hulp kan snellen. Als het maar niet te laat is!

Op twitter gonst het van de taalkritiek: er staat een grammaticale fout in het koningslied! Zelfs de landelijke media, zoals het populaire DWDD, gaan hierop in. De dag die je wist dat zou komen is eindelijk hier, dat is toch geen goed Nederlands? Of toch wel? Zelfs de taaladviseurs van Onze Taal komen er niet goed uit. Ze vinden een voorbeeld in de Algemene Nederlandse Spraakkunst, dat erop lijkt. Maar wat betekent dit?

Discussie over de grammatica, daar zou elke taalkundige eigenlijk blij van moeten worden. Eindelijk aandacht voor de grammaticale analyse! Eindelijk hebben we iets aan al dat geontleed waar we op de school aan onderworpen werden. Eindelijk nut voor de grammatica!

Toch valt het allemaal een beetje tegen. De discussie komt niet veel verder dan het gevoel dat er iets niet klopt, maar niemand kan de vinger leggen op wát er niet klopt. De presentator van DWDD, Mathijs van Nieuwkerk, die per slot van rekening Nederlands gestudeerd heeft, verwoordt een beetje de analyse in de publieke discussie: "De dag die je wist, dat kan toch niet? Dat is toch geen goed Nederlands?" Ja dat is wel zo, maar dat heeft hier niet veel mee te maken. Het gaat niet om de dag die je wist, maar om de dag die je wist dat zou komen. Anderen vluchten in het aandragen van alternatieven: De dag waarvan je wist dat die zou komen, De dag dat je wist die zou komen, De dag die je wist die zou komen. Maar ja, een alternatief zegt niks over de vraag of iets goed of fout is.

Wat we hier nodig hebben is ontleding. Eerst zouden we eens moeten bekijken hoe die zin in elkaar zit. De dag die je wist dat zou komen is eindelijk hier, hoe is die opgebouwd? Blijkbaar gaat het om de zin De dag is eindelijk hier, en bij de dag heb je dan een bijvoeglijke bijzin. Stel dat die bijzin was geweest die zou komen, dan had er geen haan naar gekraaid. Dan was het geworden De dag die zou komen is eindelijk hier. Niks mis mee, althans niet in grammaticaal opzicht.

Maar wacht, in de gewraakte zin is nog iets aan de hand. Er staat niet die zou komen, maar die je wist dat zou komen. Wat is dat voor een constructie? Zo te zien is er een bijzin (dat zou komen) gebruikt als lijdend voorwerp van wist: Je wist dat zou komen. Maar dat klopt toch niet? Nee, daar hoort nog een onderwerp van komen bij: Je wist dat die zou komen. 

Nu begint de structuur van de zin een beetje duidelijk te worden: er is een bijzin gefabriceerd van de zin Je wist dat die (dag) zou komen. Daarin is van die dag een betrekkelijk voornaamwoord gemaakt, en dat is vooraan geplaatst: die je wist dat (...) zou komen (de puntjes geven aan waar die gestaan heeft, of waar het onderwerp "thuishoort"). Het resultaat is een bijvoeglijke bijzin bij dag. Kan dat zomaar? 

Ja dat kan, maar niet zomaar. Een paar decennia geleden, om precies te zijn tussen 1975 en 1980, waren deze constructies heel erg in de mode in het taalkundig onderzoek over de hele wereld. Er is in die tijd ontzettend veel over nagedacht en geschreven. Daarbij kwam vast te staan dat de constructie in elk geval zeldzaam is in de talen van de wereld: hij komt maar in een paar talen voor.

Waar het om gaat is dat vraagwoorden (en betrekkelijke voornaamwoorden sluiten zich hierbij aan) in het Nederlands (en in enkele andere talen) niet op hun basispositie in de zin staan, maar voor aan de zin worden geplaatst. Niet altijd voor aan de hele zin, maar soms ook voor aan de bijzin. Vanuit de zin Ik weet dat ik nooit dit lied zal zingen kun je dit lied "bevragen," dat wil zeggen, er een vraagwoord van maken (wat), en in dat geval laat je het vraagwoord niet op die plaats staan (Ik weet dat ik nooit wát zal zingen), maar je zet het voor aan de bijzin neer: Ik weet wat ik nooit (...) zal zingen. Op dezelfde manier kun je het met het betrekkelijk voornaamwoord doen: Het lied dat ik nooit (...) zal zingen.

Dat is allemaal nog tot daaraan toe. Maar het kan nog ingewikkelder. In sommige gevallen is het ook mogelijk om het vraagwoord niet voor aan de bijzin te zetten, maar voor aan een zin waar de bijzin in ingebed zit. Vanuit een zin als Ik weet dat jij denkt dat je nooit dit lied zult zingen kun je maken Ik weet wat jij denkt dat je nooit (...) zult zingen. Het vraagwoord staat nu niet voor aan zijn eigen zin, maar een stapje verder naar voren: voor aan de zin waar die bijzin ingebed is. En als het met een vraagwoord kan, kan het ook met een betrekkelijk voornaamwoord: Het lied dat jij denkt dat je nooit (...) zult zingen. Nog niks mis mee.

Dit is dus net een slag uitzonderlijker, dat het vraagwoord uit de bijzin gehaald wordt naar een "hogere" zin. Dit staat in de literatuur bekend als de extractie van het vraagwoord. Vraagwoorden kunnen in uitzonderlijke gevallen geëxtraheerd worden uit hun eigen bijzin. En als vraagwoorden het kunnen, dan kunnen betrekkelijke voornaamwoorden het ook.

Maar nou komt het: het kan niet altijd. Een vraagwoordextractie als Wat denk je dat je (...) gaat zingen? is prima, maar Wat weet je dat je (...) gaat zingen? klinkt ineens een stuk slechter (Nietwaar? De lezer dient dit hier even voor zichzelf na te gaan). Blijkbaar is de mogelijkheid tot extractie afhankelijk van het werkwoord van de hogere zin. Als de bijzin lijdend voorwerp van denken is kan het wel, als de bijzin lijdend voorwerp van weten is kan het veel minder goed. Bij nader inzien kan het heel vaak niet. Als de bijzin geen lijdendvoorwerpszin is kan het al helemaal niet: Wat lach je omdat ik (...) ga zingen? is onmogelijk, evenals Wat hou je niet van dat ik (...) ga zingen?

Hoe precies die beperkingen liggen, daar zijn de taalkundigen in de vorige eeuw nooit helemaal uitgekomen. Op een gegeven moment was het idee dat er per taal maar een paar werkwoorden waren (de zogeheten "brugwerkwoorden") die extractie toestonden. Maar er is ook wel gedacht dat het in het algemeen om de zogeheten factiviteit ging. Als je zegt Ik denk dat het regent wil dat niet zeggen dat het op dat moment een feit is dat het regent, maar als je zegt Ik weet dat het regent, is het op dat moment inderdaad een feit dat het regent. Het lijdend voorwerp van weten is factief, het lijdend voorwerp van denken is niet factief. Niet-factieve werkwoorden staan eerder extractie toe dan factieve werkwoorden.

De gewraakte zin in het koningslied is een voorbeeld van extractie uit het voorwerp van een factief werkwoord. Dat wordt over het algemeen niet zo goed gevonden. Extractie is al uitzonderlijk, en dan ook nog eens bij een factief werkwoord, dat is wel héél uitzonderlijk. Is het daarmee officieel fout? Tja, wie ben ik om dat te bepalen? Er is nergens een officiële regel die het verbiedt. Het komt extreem weinig voor, ook in de talen van de wereld. Maar ja, de taal is er om opgerekt te worden, en waarom zou dat niet in een koningslied mogen? In de literatuur kan het blijkbaar ook. In 1880 schreef de bekende Nederlandse schrijver J.J. Cremer de zin in de hand die je wist dat nimmer onrechtvaardig verworven goed zou aanroeren, drukte je aanstonds stilzwijgend het voorwerp 'twelk aan een ander toebehoorde. Misschien niet meteen iets voor een koningslied, maar daar zien we onze constructie in volle glorie in de officiële literatuur: de hand die je wist dat (...) nimmer onrechtvaardig verworden goed zou aanroeren. Ik weet zeker dat niemand daar Cremer op heeft aangesproken.

Ja hoor eens, één zin uit de Nederlandse literatuur, dat kan best een vergissing zijn. Maar nee, wat denk je van Albert Verwey (1888): dien kouden plasregen, die ik wist dat in zijn ziel zou neerslaan. Frederik van Eeden: dingen die ik wist dat anderen het leven zouden kosten. Of Betje Wolff en Aagje Deken: gevoelens die ik wist dat haar vader zoude afkeuren. En zo kan ik er nog wel een paar opnoemen. Allemaal extractie uit een bijzin bij weten.

Conclusie? De koningsliedconstructie, extractie van een betrekkelijk voornaamwoord uit een bijzin bij weten, bevindt zich blijkbaar op de rand van de taal. In sommige tijden net binnen de taal, soms net erbuiten. Wat moeten we daarvan vinden? Nou ja, wat je wil. Als je maar ziet hoe het in elkaar zit. En dat de grammatica niet dient om goed en fout van elkaar te onderscheiden, maar om erachter te komen hoe zo'n zin opgebouwd is.