Je gaat het pas zien als je het doorhebt

Terwijl de taalkundigen van Nederland zich verliezen in het traditionele bacchanaal aan het einde van het Taalgala, buigt de taalprof zich op zijn schemerachtige zolderkamertje maar weer eens over een taalvraag. De vraag plopte op 6 februari al op als een #dtv op Twitter, maar de discussie liep een tijdje door. De oorspronkelijke vraag kwam van @iAnk, en luidde: "De actieve vorm van horen is luisteren. Is zien de actieve vorm van kijken, of is kijken de actieve vorm van zien?"
Hoewel de meeste mensen kijken als actiever beschouwden dan zien (met een interessante centrale rol voor een decolleté) was er ook twijfel. @Onzetaal probeerde het pleit te beslechten door te stellen dat kijken en luisteren "intenser, bewuster" waren, maar dat vergrootte de onzekerheid. Want je kunt best ergens naar kijken zonder het te zien (werd er beweerd), en je kunt ook naar iets luisteren zonder het te horen.
Wat is hier nu weer aan de hand?
Volgens mij spelen hier twee eigenschappen door elkaar: de oorspronkelijke vraag over het actief zijn van de werkwoorden moet inderdaad opgelost worden door op te merken dat zien en horen iets is wat je overkomt, terwijl kijken en luisteren meer iets is wat je (inderdaad bewust) doet. Eigenlijk is dit niet zozeer een verschil in activiteit, maar een verschil in intentionaliteit: als je kijkt of luistert, voer je een intentionele handeling uit, die je jezelf kunt voornemen en waarover je zelf beslist. Daarentegen zijn zien en horen juist niet-intentioneel: daarmee spreek je in elk geval niet uit dat het je bedoeling was om iets te zien of te horen.
Je kunt het verschil in intentionaliteit illustreren door te proberen bepalingen toe te voegen die juist bij intentionele werkwoorden horen (expres, ingespannen). Die passen alleen bij kijken en luisteren. Bepalingen die passen bij niet-intentionele werkwoorden (ineens, tot mijn stomme verbazing) kunnen weer beter bij zien en horen.
Maar waarin zit hem dan de verwarring? Ik denk dat die voortkomt uit een verschil in teliciteit: bij zien en horen is het zeker dat de waarneming ook binnenkomt, terwijl je dat bij kijken en luisteren nog maar moet afwachten. Je kunt het vergelijken met het verschil tussen meebrengen en meenemen. In het eerste geval wordt het eindpunt bereikt (telisch), en in het tweede geval niet noodzakelijk (niet-telisch).
Bij telische werkwoorden is het onmogelijk om toe te voegen dat het mislukt. Je kunt niet zeggen Ik bracht koekjes mee, maar ik ben ze halverwege kwijtgeraakt, terwijl je heel goed kunt zeggen Ik nam koekjes mee, maar ik ben ze halverwege kwijtgeraakt. Zo is het ook met het verschil tussen zien en kijken. Je kunt niet zeggen Ik zag het, maar het lukte niet, maar wel Ik keek ernaar, maar het lukte niet.
Zien en horen zijn dus niet-intentioneel maar telisch, terwijl kijken en luisteren intentioneel maar niet-telisch zijn. De indruk van activiteit hangt voornamelijk samen met de intentionaliteit (dus kijken en luisteren worden als actiever ervaren), maar ook wel met teliciteit. Vandaag dat zien en horen iets actiefs lijken te hebben. Immers, de waarneming is met succes voltooid.