De taalprof is natuurlijk geen haar beter dan al die taalcritici die overal fouten aanwijzen in andermans taalgebruik. Alleen stijgt zijn zuurgraad juist bij die taalkritiek, en niet bij het taalgebruik. Want als er nou iets is waar hij zich aan ergert, dan is het aan slordige of onterechte taalkritiek (ja ik weet het, slordige taalkritiek, dat is een pleonasme).
Gisteren twitterde taaladviseur Eric Tiggeler het volgende: "De dat-wordt-die-trend zet genadeloos door. Het Parool: 'een filiaal die dicht is'" Met een foto erbij van het citaat: http://twitpic.com/2wzslg
Onze Taal retweet het bericht, dus dan denk je, dat zit wel snor, maar nee hoor: Wie de moeite neemt om het citaat op te slaan ziet het volgende: Als een filiaal eenmaal dicht is, is die niet zomaar weer geopend. Daar staat dus helemaal niet een filiaal die dicht is.
Is dat nou zo'n groot verschil? Nou, ja en nee. In het oorspronkelijke citaat is die een aanwijzend voornaamwoord, dat vanuit de hoofdzin verwijst naar een begrip dat in de bijzin genoemd is. In Tiggelers parafrase is die een betrekkelijk voornaamwoord, dat vanuit de bijzin verwijst naar een woord dat daar het antecedent van vormt.
Het oneerlijke is dat door dit verschil de "taalfout" extra aangedikt wordt. Het is bekend dat de geslachtsovereenkomst tussen aanwijzend (of persoonlijk) voornaamwoord en antecedent veel zwakker is dan tussen betrekkelijk voornaamwoord en zijn antecedent. Kijk maar naar een klassiek geval als het meisje. Verwijs je met een persoonlijk voornaamwoord naar meisje, dan doe je dat vrijwel altijd met zij/haar, nooit met het: Als je zo'n meisje tegenkomt moet je haar meteen aanspreken. Niet: Als je zo'n meisje tegenkomt moet je het meteen aanspreken. Ook bij aanwijzende voornaamwoorden heb je (althans in deze zin) nog wel een voorkeur voor die: Als je zo'n meisje tegenkomt moet je die meteen aanspreken, en niet Als je zo'n meisje tegenkomt moet je dat meteen aanspreken. Alleen bij het betrekkelijk voornaamwoord is de taalnorm nog onwrikbaar: Zo'n meisje dat je tegenkomt moet je meteen aanspreken. En niet: Zo'n meisje die je tegenkomt moet je meteen aanspreken.
Waarom zei ik net: "Ja en nee"? Wel, het citaat is natuurlijk wel een voorbeeld van afwijkend taalgebruik, daar zal ik niets op afdingen. Hoewel bij aanwijzende voornaamwoorden de geslachtsovereenkomst met het antecedent zwakker is, geldt ook in het citaat nog wel de taalnorm dat het dat zou moeten zijn. De verklaring is een ander verhaal.
Het zou kunnen dat het hier een ordinaire editfout is geweest: dat er eerst een ander woord dan filiaal heeft gestaan (bijvoorbeeld bibliotheek), en dat dit veranderd is zonder dat het aanwijzend voornaamwoord is meegenomen. Of het is zo dat de journalist (en/of de geïnterviewde) het geslacht van het woord filiaal niet paraat heeft, wat verklaarbaar is uit het feit dat het woord niet erg frequent is en vaak zal voorkomen met onbepaald lidwoord of bezittelijke voornaamwoorden, waaraan je het geslacht niet kunt horen. Dat je het dan als een de-woord opvat is niet vreemd: de meeste woorden zijn de-woorden.
Je kunt dit wel allemaal smakelijk (en retorisch) verpakken in het woord dat-wordt-die-trend, maar dat is wel een slordige vorm van taalkritiek.
Retweeten staat naar ons idee niet gelijk aan 'hetzelfde zeggen (en vinden)', al erkennen we dat sommigen dat wel zo kunnen ervaren.
BeantwoordenVerwijderen@Onze Taal: Schrijven dat Onze Taal iets retweet en dat je dan denkt dat zit wel snor is naar mijn idee niet hetzelfde als schrijven dat Onze Taal hetzelfde zegt (en vindt), al erken ik dat sommigen zich op hun tenen getrapt kunnen voelen.
BeantwoordenVerwijderenO ja, voordat iemand daar een opmerking over maakt. Ik schreef: 'Als er nou iets is waar hij zich aan ergert, dan is het aan slordige of onterechte taalkritiek.' Nu ik dit overlees denk ik: dat 'aan' had wel weg gekund. Misschien zelfs beter. Maar daar moet ik nog eens over nadenken. Ik sta open voor discussie.
BeantwoordenVerwijderenRaak stukje weer maar waarom vind je 'slordige taalkritiek' een pleonasme? Dat zou betekenen dat kritiek op taal(gebruik) altijd slordig is. Dat ontgaat me.
BeantwoordenVerwijderen@Guido: Nou ja, ik wilde er op een soort van grappige manier mee zeggen dat taalkritiek inderdaad altijd (of ten minste heel vaak) slordig is. Het komt zelden voor dat taalkritiek onderbouwd is met een genuanceerd stelsel van overwegingen.
BeantwoordenVerwijderenEn dan zeg ik er voor de zekerheid ook nog maar bij dat ik taalkritiek niet gelijk stel aan taaladvies. Dit om te voorkomen dat ik op lange tenen sta.
@Guido: Ik las trouwens in eerste instantie het begin van je reactie als "Raar stukje weer." Maar dat zegt meer iets over mij.
BeantwoordenVerwijderenWil je ook zeggen dat 'Als een filiaal eenmaal dicht is, is dat (of het) niet zomaar weer geopend.' niet beter is? '... het ...' heeft in dit geval mijn voorkeur maar ik begrijp goed dat de zin in een tweet is ingekort tot de essentie van het bedoelde.
BeantwoordenVerwijderen@Spinselweb: Nee, ik erken graag dat er iets mis is met die zin, maar mijn punt is dat dit in de tweet nog eens aangedikt werd door er een voorbeeld met een betrekkelijk voornaamwoord van te maken, terwijl het in het citaat aanwijzend voornaamwoord is. Zeker als je tekstschrijver en communicatiespecialist bent zou je die inkorting dan minder slordig moeten kunnen doen. Bijvoorbeeld 'een filiaal, die is dicht,' dat was evenveel letters geweest.
BeantwoordenVerwijderenVoor de goede orde: waar we ons hier druk over maken is een vrolijk tweetje, niet een taalkundige beschouwing. Ik zou het woord taalkritiek niet willen gebruiken: dat de dat-wordt-die-trend genadeloos oprukt, is een (mijn) constatering van een opvallend en interessant verschijnsel, da’s al. En de trend lijkt toch wel degelijk te zijn dat zowel bij betrekkelijke als aanwijzende voornaamwoorden dat nogal eens wordt vervangen door die. Googel anders maar eens op (bijvoorbeeld) “een tijdschrift die” of “een filiaal die”.
BeantwoordenVerwijderen@Eric Tiggeler: Ja nou lijkt het net alsof ik die trend zou ontkennen, maar dat is natuurlijk niet het geval. Ik heb het erover dat je in je vrolijkheid een grammaticaal onjuiste parafrase maakt. Dat klinkt erg zurig, dat besef ik wel, zeker als je er nu ook nog van maakt dat ik me druk zou maken, wat eigenlijk niet echt het geval is.
BeantwoordenVerwijderenO, en je moet mij nooit een googlevraag voorleggen, want die kijk ik altijd na. 'Een tijdschrift die' lijkt 21.200 keer voor te komen, maar als je doorbladert is dik 77% dubbeltelling (het houdt op bij 227). Met 'die' is het totaal 135.000 met 54% dubbeltelling (houdt op bij 463). Als je dat kunt extrapoleren kom je uit op 4812 tegenover 62505. Erger is echter de vervuiling in al die gevallen van 'een tijdschrift die.' Daar zitten niet alleen gevallen bij van 'een tijdschrift. Die...' maar ook van 'een aantal uitgaven van een tijdschrift die samen een volume vormen' of '...dat de VVG een vereniging is met een tijdschrift die vooral gendergeschiedenis bedrijft.' Allemaal niks mis mee.
Bij 'een filiaal die' is het allemaal nog erger: 'een filiaal die' geeft 1920 hits (inclusief die van ons), maar na de eerste 51 houdt het al op. En dan zitten daar ook die gevallen bij als 'de werkzaamheden van een filiaal die te maken hebben met...' (op basis van een steekproef schat ik dat tweederde ruis is). Dus dat komt bijna nooit voor. 'Een filiaal dat' geeft 13.200 hits, maar ook daar opvallend veel dubbeltelling (ongeveer 84%). Veel minder frequent dus.
Ik wil dus wel geloven in een trend, maar 'een filiaal die' lijkt me extreem zeldzaam.
Ik gok dat de zoekresultaten voor 'meisje die' overtuigender zullen zijn. (Zelfs 'die meisje'.)
BeantwoordenVerwijderenSamenvattend: inderdaad niets om je druk over te maken, interessante ontwikkeling, en het komt nu en dan voor, dat aanwijzende of betrekkelijke die in plaats van dat. Ik krijg sterk de indruk dat we het eens zijn, waarde prof.
BeantwoordenVerwijderenLastige kwestie. Zodra deze pagina is geïndexeerd door Google moeten de berekeningen opnieuw.
BeantwoordenVerwijderen@Eric Tiggeler: Eens waren wij het op voorhand al.
BeantwoordenVerwijderen@Spinselweb: Zo nauwkeurig wordt het nooit. Alleen al omdat die Googletellingen sterk fluctueren. Voor hetzelfde geld zijn die getallen morgen ineens een stuk lager, omdat Google een berekening maakt op basis van een instabiel aantal servers die in de lucht zijn. Je kunt eigenlijk alleen relatieve verhoudingen schatten, en dan nog alleen bij grote aantallen.
BeantwoordenVerwijderenTaalprof: 'Ik las trouwens in eerste instantie het begin van je reactie als "Raar stukje weer."'
BeantwoordenVerwijderenRaak maar waak: ikzelf ook!
@Spinselweb: Daar zou ik ook op gokken, maar ik kijk het toch even na. "een meisje die" geeft 258.000 pagina's, 63,5% dubbeltelling en 15% vervuiling, "een meisje dat" geeft er 547.000 met 51.5% dubbeltelling en ook 15% vervuiling (wat gek is want daar zitten ook gevallen bij als 'Hoe vertel je een meisje dat je van haar houdt?').
BeantwoordenVerwijderenVerhouding 1:3 zou ik zeggen. Dat is inderdaad meer dan de ongeveer 1:12 van 'een tijdschrift die/dat.' Maar zoals gezegd: het is een schatting. Ik zag bijvoorbeeld bij die gevallen met 'filiaal' toch vrij vaak exact dezelfde zin langskomen ('de werkzaamheden van een filiaal die te maken hebben met...') terwijl Google het niet als dubbeltelling aangaf. En bij 'een meisje die' gaat het ineens veel vaker over seks en geweld dan bij 'een meisje dat' (dat heb ik trouwens niet geteld, daar werd ik niet vrolijk van).
Inventariseert iemand al die dat->die-gevallen? Vanavond in het Achtuurjournaal zei een chirurg 'Een ziekenhuis die'.
BeantwoordenVerwijderen@Guido: bij mijn weten niet. Maar ik kan me zo voorstellen dat iemand daar een site van maakt en het volgend jaar meedingt naar de titel "Taalzuurpruim van het jaar."
BeantwoordenVerwijderen