Kleine mediahype afgelopen dagen over het woord ontvrienden. Volgens de taaladviesdienst van Onze Taal, zich baserend op een discussie op de internetgroep De Navorsers, een zeventiende-eeuws woord. Staat al in het WNT, met citaten uit de zeventiende eeuw, vandaar.
Dat het woord ook al in het woordenboek van Kiliaan staat (1599) is misschien een flauwe opmerking, maar in het artikeltje gisteravond in de NRC maakt Wouter van Wingerden (van de taaladviesdienst) een grammaticale opmerking. Die is voor de taalprof wel interessant.
Het artikeltje staat ook op NRC Next. Dit is het raadselachtige citaat: "Volgens Van Wingerden werd het woord vroeger wel wat anders gebruikt dan nu: Tegenwoordig ben je zelf degene die mensen ontvriendt, vroeger wérd je ontvriend." Dat snap ik niet. In de citaten die in het WNT staan, wordt ontvrienden gewoon gebruikt met een lijdend voorwerp: iemand die haar meester wist te ontvrienden, en mijne vrienden hebt gij mij ontvriend. Dat is toch gewoon iemand ontvrienden, niet? Wat bedoelt Wouter? Dat het woord vroeger passief gebruikt werd? Maar de citaten zijn gewoon actieve zinnen.
Het WNT noemt twee betekenissen: "iemand van vrienden beroven" en "tot vijand maken." In de eerste betekenis betekent Ik ontvriend jou dat ik jou van je vrienden ontdoe. In die betekenis sluit het woord aan op woorden als ontpitten, ontluizen ("van X ontdoen"). Het gaat dan om een afleiding van het zelfstandig naamwoord vriend.
In de tweede betekenis betekent Ik ontvriend jou, dat ik ervoor zorg dat jij geen vriend meer van me bent. Met andere woorden, ik ontneem jou je "vriend-status." In die betekenis sluit het woord aan op woorden als onteigenen, ontheiligen ("niet X maken"). Daar gaat het om een afleiding van het bijvoeglijk naamwoord vriend. Vroeger was vriend namelijk een bijvoeglijk naamwoord (eigenlijk hetzelfde woord als vrijend, en vrijen had vroeger meer een niet-seksuele betekenis). Je kon dus zeggen Ik ben hem vriend, of Ik ben jou vriend (die spelling lees je nu nog wel eens).
In welke betekenis wordt ontvrienden tegenwoordig gebruikt? Ik weet het niet heel zeker, maar ik vind in elk geval voorbeelden van de tweede betekenis (Politici ontvrienden elkaar, of Ik kan niet eens meer bijhouden door hoeveel mensen ik ontvriend ben dit jaar). Misschien dat de eerste betekenis nog wel kan in een zin als Ik moet mijn hyvespagina maar eens ontvrienden, maar daar vind ik geen voorbeelden van.
Dus heel veel anders dan vroeger is het niet, of het zou moeten zijn dat het moderne ontvrienden voornamelijk in de tweede betekenis gebruikt wordt ("tot niet-vriend maken"). Tenminste, als ik het allemaal goed snap.
Hier is Wouter zelve. Ik zou dat best eens zo gezegd kunnen hebben, maar dan vooral in de vorm 'ja': het was eigenlijk een stelling die als vraag op me werd afgevuurd, zo aan de telefoon. En dan is een ondoordacht bevestigend antwoord eruit voor je er erg in hebt. :-) Natuurlijk is het gewoon overgankelijk, net als vroeger. Alleen heb ik wel de indruk dat het als trend nu in eerste instantie actief is: je kijkt zelf in je lijstje wie je nu weer eens zult ontvrienden. Terwijl het vroeger wellicht vaker in contexten werd gebruikt waarin 'Ach, wat doen ze me toch aan? Al m'n vrienden worden me afgepakt' meer van belang was. Al is dat met maar een paar citaten moeilijk te beoordelen.
BeantwoordenVerwijderen@Wouter: Aha, ik begrijp het. Ik werd denk ik op het verkeerde been gezet door die twee citaten uit het WNT, die allebei actief waren. Heb jij nog andere leuke oude voorbeelden?
BeantwoordenVerwijderenBeide vormingen van ont- lijken me behoorlijk produktief, dus dat de WNT-redacteuren ze hebben opgetekend mag niet verbazen: ze hoeven eigenlijk niet in het woordenboek, behalve als er iets naders over te zeggen valt, en dat is bij het nieuwe "ontvrienden" het geval, namelijk dat het het gebruik van een specifieke voorziening in bepaalde computersoftare betreft.
BeantwoordenVerwijderen@Reinier: Inderdaad, al heb ik het idee dat 'ont-' met bijvoeglijk naamwoord wat minder voorkomt. Daarnaast is 'vriend' natuurlijk allang geen bijvoeglijk naamwoord meer, dus je zou kunnen betwisten dat 'ontvrienden' opnieuw gevormd is.
BeantwoordenVerwijderenHet is toch net zoiets als bijv. ontluizen, maar dan met vrienden?
BeantwoordenVerwijderen@betwetertje: dat zou kunnen, maar 'iemand ontluizen' betekent "de luizen bij iemand weghalen," dus dan zou 'iemand ontvrienden' moeten betekenen "de vrienden bij iemand weghalen." En volgens mij betekent 'iemand ontvrienden' tegenwoordig "iemand tot niet-vriend maken." Wat vind jij?
BeantwoordenVerwijderen