Eigenlijk moet je altijd alles nakijken. Maar soms is het wel lastig. In de berichtgeving over het oude woord ontvrienden werd het Woordenboek der Nederlandse Taal geciteerd, dat twee betekenissen gaf, met twee citaten geïllustreerd. De taalprof neemt dat allemaal klakkeloos over in zijn analyse eerder vandaag, maar er bleef toch iets in zijn achterhoofd knagen.
Nu weet hij het: het citaat klopt niet.
Altijd alles nakijken. Het gaat om een citaat bij de betekenis "van vrienden berooven." Dat citaat zou volgens het WNT uit een publicatie uit 1657 komen, namelijk Bankket-werk van goede gedagten van Johan de Brune. Daarvan blijkt de tekst helemaal op het internet te staan, maar het citaat is daarin niet terug te vinden. Jammer, maar laten we het WNT het voordeel van de twijfel geven: misschien staat het citaat in een andere uitgave van het werk, of in een ander werk. We hebben geen redenen om aan te nemen dat het verzonnen is.
Hoe luidt het citaat? Wel, het is geen volledige zin (daarom dacht ik het oorspronkelijke werk erbij te nemen). Het WNT geeft dit: Die vermaerde Courtizane Lais placht te roemen …, datze de toehoorders van de grootste filosoof, wist aen te halen, en haren meester t' ontvrienden. Wat staat daar?
Je zou zeggen, op grond van het feit dat het een illustratie is bij de betekenis "van vrienden berooven," dat er staat dat die courtisane haar meester berooft van zijn vrienden. Of zoiets. Maar dat klopt niet met de ontleding. Want haren meester lijkt mij een derde naamval, waarin haar het meervoudige voornaamwoord is dat terugslaat op de toehoorders, en de toehoorders lijkt mij lijdend voorwerp van ontvrienden.
Mijn "hertaling" zou dus zijn: De vermaarde courtisane Lais schepte vaak op dat ze de toehoorders van de grootste filosoof wist te verleiden en aan hun meester te ontvrienden. De constructie waar het hier om gaat is dus dat de courtisane de toehoorders aan hun meester ontvriendt. Het gaat dus om iemand aan iemand ontvrienden. Dat is niet te rijmen met "van vrienden beroven," maar meer "van hun vriendschap met betrekking tot iemand anders ontdoen." Daarmee sluit dit citaat eigenlijk aan bij de tweede betekenis, "tot vijand maken," in het vorige logje door de taalprof al omschreven als "tot niet-vriend maken."
Betekent dat dat die eerste betekenis niet bestaat? Ik denk het niet. Ontvrienden komt namelijk ook al voor in het woordenboek van Kiliaan, uit 1599, en daar is de betekenis meer specifiek "een vriendinnetje van iemand afpakken." Dat is dan wel "van een vriendinnetje beroven," maar dat is een klein verschil met "van vrienden berooven."
Het blijft een dilemma: niets schrijven tot alles nagekeken is, of iets schrijven en er achteraf van alles op aanmerken - wat is het minst ontlezerend?
BeantwoordenVerwijderen@Reinier: :-) Niets schrijven wordt in ieder geval niet gelezen, laat staan herhaaldelijk.
BeantwoordenVerwijderenHallo taalprof,
BeantwoordenVerwijderenIk zie het probleem niet met de betekenis "van vrienden beroven". De woordgroep "haren meester" kan immers prima in de vierde naamval staan en een enkelvoudige referent (namelijk 'Laïs') hebben. In dat geval wordt de meester door Lais' (of meer nog haar genotzuchtige reputatie) van zijn vrienden beroofd. Dat lijkt me ook het best passen bij Laïs als modern symbool van genotzucht.
@Henk: waarom zou een beroemde filosoof de meester van een courtisane zijn? Het lijkt me veel waarschijnlijker dat hij de meester van zijn volgelingen (de toehoorders) genoemd wordt. Ik snap wel dat het technisch anders kan, en zo moet die WNT-redacteur ook gedacht hebben, maar ik vind mijn lezing eigenlijk veel minder problematisch.
BeantwoordenVerwijderen@Henk: om nog eens wat te noemen: in jouw lezing staat er '...dat ze de toehoorders van de grootste filosoof wist aan te halen, en haar meester te ontvrienden.' Wat is dat voor een samentrekking? '...en dat ze haar meester wist te ontvrienden'? Dat is geen gewone voorwaartse samentrekking, en een gewone gapping is het ook niet. In mijn analyse is het gewone nevenschikking '...dat ze de toehoorders wist (aan te halen en aan hun meester te ontvrienden).'
BeantwoordenVerwijderenDat snap ik niet. De zinnen onder (1) zijn volgens mij van hetzelfde type en die zijn toch prima?
BeantwoordenVerwijderen(1) Marie zei dat ze de auto wist te starten en het hek te openen.
(2) Marie zei dat ze het bezoek probeerde te verleiden en haar baas te ontrieven.
In 16e-eeuws Nederlands waren de mogelijkheden voor samentrekking ook nog wat groter dan nu, daarom lijkt de lezing van het WNT me zeker niet bij voorbaat uitgesloten.
De gewraakte zin is trouwens een apart verhaal. Ik vermoed dat het eerste stuk ervan een parafrase is van (2):
(2) Aussi cette fameuse courtisanne Lays se vantoit et se glorifioit fort de quoy les philosophes alloient si souvent la voir et apprendre à son eschole, plus que de tous autres jeunes gens et fols qui allassent.
Die zin komt uit "Vies des dames galantes" van Piere de Bourdeille, dat ergens in de 16e of vroege 17e eeuw geschreven moet zijn. In de betreffende passage beschrijft De Bourdeille hoe sommige mensen (zoals Laïs) de voorkeur geven aan oudere minnaressen/minnaars boven jongere. Over het ontvrienden van/aan meesters zegt de schrijver echter niets. Een halve pagina eerder in het boek vergelijkt hij wel de relatie tussen man en oudere minnares met die tussen "maistre" (maître) en zijn paard. Misschien heeft Johan de Brune een voor ons niet meer te volgen gedachtensprongetje gemaakt?
Een wilde gok: De Bourdeille gebruikt "amy" (ami) vaak in de betekenis "minnaar". Laïs staat erom bekend dat ze voortdurend van minnaar wisselde. Misschien heeft De Brune willen zeggen dat Laïs pochte over:
(a) haar schare oudere minnaars;
(b) het feit dat ze haar minnaars makkelijk de bons kon geven.
Ik heb in het URL-vakje een link opgenomen naar een ingescande versie van het boek. De passage staat daarin op pagina 283.
@Henk: Ik zei al dat ik vond dat het technisch wel kon, maar toch zijn (1) en (2) ook bijzondere samentrekkingen. Ik zie ze niet meteen in de ANS besproken worden in het hoofdstuk Samentrekking. Jij wel? Of gaat het hier om die grotere mogelijkheden in de 16e eeuw (en welke zijn dat dan)?
BeantwoordenVerwijderenDie Franse zin is wel mooi gevonden, maar ik zie niet meteen wat de relevantie is voor de keuze tussen onze twee analyses: in allebei onze lezingen pocht Laïs dat ze makkelijk filosofenleerlingen aan de haak kan slaan, waardoor ofwel "haar meester ontvriend wordt" (jouw lezing), ofwel "zij van hun meester ontvriend worden" (mijn lezing).Dat betekenisverschil lijkt me niet opgelost door jouw citaat, of wel?
Het ging mij erom dat "haren meester" ook een vierde naamval kan zijn en daar zijn we het niet over oneens.
BeantwoordenVerwijderen@Henk: OK
BeantwoordenVerwijderen