Op de eerste plaats

Wat vooraan de zin staat, staat op de eerste zinsplaats. Behalve natuurlijk als het in de aanloop staat, dan is de eerste zinsplaats gevuld met een steunwoordje. En uiteraard kan het ook gebeuren dat de eerste zinsplaats leeg blijft. Dan is wat vooraan de zin staat de persoonsvorm. En die staat altijd op de tweede plaats, of er moet sprake zijn van een bijzin. Is het geen bijzin, dan staat het onderwerp op de eerste zinsplaats. Tenzij er iets anders staat, maar dan is het weer inversie.

Kan iemand hier nog een touw aan vastknopen?

De plaatsing van zinsdelen in het Nederlands kun je heel goed voorstellen als een chaotische bende van willekeurig geplaatste onderdelen. Maar het kan ook simpeler. Alleen moet je dan niet van de hoofdzin uitgaan, maar van de bijzin.

Als je een werkwoord hebt (bijvoorbeeld overtuigen), dan kun je dat werkwoord eventueel voorzien van hulpwerkwoorden (bijvoorbeeld willen kunnen overtuigen). Vervolgens kun je die werkwoordgroep voorzien van voorwerpen (bijvoorbeeld iemand van iets overtuigen). Welke voorwerpen je kunt of moet toevoegen, is afhankelijk van het werkwoord waar je mee begonnen bent (en soms van een hulpwerkwoord, bijvoorbeeld in het geval van laten).

Die voorwerpen kun je toevoegen vóór die werkwoordgroep, maar soms ook erachter. Als het voorwerp een bijzin is, kun je die beter achter de werkwoorden zetten dan ervoor. En als het een voorzetselvoorwerp betreft, kan het meestal aan beide kanten (iemand willen kunnen overtuigen van iets).

Naast voorwerpen kun je ook naar willekeur bepalingen toevoegen (bijvoorbeeld morgen, of met veel inzet). De plaatsing van die bepalingen is relatief vrij, al zijn er voorwerpen die per se tegen de werkwoordgroep aan willen staan.

Hoe dan ook, je kunt van een werkwoordgroep met zijn voorwerpen en bepalingen een volledige zin maken door er een onderwerp aan toe te voegen. In dat geval maak je van één van de werkwoorden in de groep de persoonsvorm. Als je wil zeggen dat iemand van iets willen kunnen overtuigen iets is wat door mij gedaan wordt, dan voeg je ik toe en maak je van willen de persoonsvorm wil: ik iemand van iets wil kunnen overtuigen. Vervolgens moet je een keuze maken: wil je een hoofdzin of een bijzin? Een bijzin heeft dan alleen nog een voegwoord nodig (omdat ik iemand van iets wil kunnen overtuigen), en in een hoofdzin is de persoonsvorm gescheiden van de werkwoordgroep: ik wil iemand van iets overtuigen of wil ik iemand van iets overtuigen?

De klassieke zinsontleding gaat uit van de eerste variant als de basis van de hoofdzin, en de moderne taalkunde kiest de tweede variant als uitgangspunt. Dat is de oorsprong van de verwarring uit de eerste alinea van dit stukje.

De eerste zinsplaats is de positie vóór de persoonsvorm in de hoofdzin. In de eerste variant staat daar het onderwerp, in de tweede variant staat daar niets (en is de eerste zinsplaats dus oningevuld).

Nu is het zo dat in het Nederlands in principe elk zinsdeel de eerste zinsplaats kan innemen. Als je van de eerste variant uitgaat, dan moet je dus zeggen dat ieder ander zinsdeel (inclusief de persoonsvorm) de plaats van het onderwerp kan innemen, waardoor onderwerp en persoonsvorm van plaats verwisselen. Dat noem je dan inversie. Vanuit de tweede variant geredeneerd is het allemaal eenvoudiger.

In die tweede variant, (wil ik iemand van iets kunnen overtuigen) is de eerste plaats oningevuld, op de tweede plaats staat de persoonsvorm, en op de derde plaats staat het onderwerp. Nu hoef je alleen maar te zeggen dat elk zinsdeel op die lege eerste zinsplaats kan komen te staan. Dat kan toevallig het onderwerp zijn (ik wil iemand van iets kunnen overtuigen), maar ook een voorwerp (iemand wil ik van iets kunnen overtuigen) of een bepaling (morgen wil ik iemand van iets kunnen overtuigen). Nu heb je de term "inversie" helemaal niet meer nodig.

Met nevenschikking kun je vervolgens twee zinnen aan elkaar vastknopen. Dat kun je doen met het nevenschikkend voegwoord. Dat voegwoord staat los van de twee zinnen die het verbindt. Als je dus een halve nevenschikking hebt (Maar ik wil iemand van iets kunnen overtuigen), dat staat het voegwoord maar dus niet op de eerste zinsplaats, maar buiten de zin.

Hetzelfde geldt voor de zogeheten "aanloop". In de zin Morgen, dan wil ik iemand van iets kunnen overtuigen staat dan op de eerste zinsplaats, en morgen vormt een aanloopje naar de zin, dat buiten de zin zelf staat. De aanloop wordt van de zin zelf gescheiden door een komma, die ook in de uitspraak te horen is.

En om het verhaal compleet te maken: het Nederlands kent een aantal woorden die wel in de aanloop en in het midden van de zin, maar niet op de eerste zinsplaats kunnen voorkomen. Ze behoren tot de grotere klasse van de voegwoordelijke bijwoorden. De bekendste van deze zijn echter, althans en tenminste. Als je een zin begint met echter, dan krijg je niet Echter wil ik iemand van iets overtuigen, maar wel Echter, ik wil iemand van iets overtuigen of Ik wil echter iemand van iets overtuigen. Alleen de variant met echter op de eerste zinsplaats is fout.

Bij tenminste ligt het nog iets subtieler. Je hebt twee varianten, die theoretisch in de spelling worden onderscheiden: tenminste, met betekenis "althans", en ten minste, met betekenis "op zijn minst". Alleen de tweede betekenis kan op de eerste zinsplaats. Dus wel Ten minste wil ik iemand van iets kunnen overtuigen, en niet Tenminste wil ik iemand van iets kunnen overtuigen.