Nieuwe Taalvariant ontdekt door Taalprof

De taalprof kijkt ook wel eens naar een voetbalwedstrijd, maar hij luistert dan vooral naar het commentaar. Zo ook gisteravond, de oefenwedstrijd Nederland - Oekraïne. Ergens in de eerste helft zei de commentator: Bal laten lopen door Mandzjoek... Hee, dacht de taalprof, wat gek!

Hoezo gek? Is daar wat mis mee dan?

Bal laten lopen door Mandzjoek..., ja daar is iets mee. Ga maar eens na hoe je dat zou zeggen als Mandzjoek de bal niet had laten lopen maar weggetrapt ("weggerost"), of ingegooid, of als de bal door Engelaar was gepasst naar Huntelaar en hij was precies goed aangekomen. Dan had de commentator vast niet gezegd Bal wegtrappen door Mandzjoek, Bal ingooien door Mandzjoek, Bal aankomen bij Huntelaar. Nee, dan had hij gezegd Bal weggetrapt door Mandzjoek, Bal ingegooid door Mandzjoek, Bal aangekomen bij Huntelaar. Hij had een voltooid deelwoord gebruikt, niet het hele werkwoord.

De constructie waar het hier om gaat is een zogeheten "ellips": een talige constructie waarin losse zinsdelen bij elkaar zijn gezet, zonder dat er sprake is van een volledige zin. Daar is op zichzelf niets mis mee, dat is een heel gewone spreektaalvorm. Waar je in schrijftaal moeite doet om netjes allemaal zinnen te maken die voorzien zijn van een onderwerp en een persoonsvorm, kun je in spreektaal zo'n beetje je gang gaan. Je doet maar wat.

Toch doe je blijkbaar niet zomaar wat. Want Bal aankomen bij Huntelaar, dat zal geen commentator over zijn lippen krijgen. En Bal wegtrappen door Mandzjoek kan misschien wel, maar het is niet een uiting waarmee je zegt dat Mandzjoek net de bal heeft weggetrapt. Het is niet de gebruikelijke vorm in een voetbalcommentaar.

Nou is het de taalprof er natuurlijk niet om te doen om de commentator van dienst op een foutje te betrappen. Dat zou wel erg flauw zijn en bovendien, de taalprof heeft wel wat beters te doen. Het gaat hem dan ook niet om de vraag of Bal laten lopen door Mandzjoek fout is, maar om de vraag waarom je het bijna niet hoort.

Want dat is wel een feit: Je hóórt bijna niet dat er iets aan de hand is met Bal laten lopen door Mandzjoek. Terwijl alle andere werkwoorden in deze constructie in de vorm van een voltooid deelwoord verschijnen, staan laten en lopen doodleuk in de infinitief. Hoe kan dat?

Het lijkt een beetje op de normale voltooide tijd met hulpwerkwoorden. Je zegt Ik zing en Ik heb gezongen, maar bij Ik wil zingen hoort de voltooide tijd Ik heb willen zingen. Het hulpwerkwoord kan niet de vorm aannemen van een voltooid deelwoord als het in een groepje met een ander werkwoord staat. "IPP", noemt de doorgewinterde taalkundige dat, "Infinitivus Pro Participio," het hele werkwoord in plaats van het voltooid deelwoord.

Hulpwerkwoorden vertonen IPP. Dat lijkt hier inderdaad aan de hand: in Bal laten lopen door Mandzjoek zou je een voltooid deelwoord verwachten, maar laten is een hulpwerkwoord, en door IPP wordt dat een infinitief.

Maar wacht eens even! Is het nou toch goed? Is er dus toch niets mis met Bal laten lopen door Mandzjoek? Jawel, want er is nog iets anders aan de hand.

Bal weggetrapt door Mandzjoek is namelijk niet zomaar een voltooide tijd (zoals wel het geval is met Bal aangekomen bij Huntelaar). Als je probeert hier een volledige zin van te maken zie je het. Dan wordt het: De bal wordt weggetrapt door Mandzjoek, of desnoods De bal is weggetrapt door Mandzjoek. Als je dat gaat ontleden, zie je dat De bal onderwerp is, en dat er dus sprake is van een lijdende vorm, een passiefconstructie. Bal laten lopen door Mandzjoek is dus ook lijdende vorm. Nou en?

Als je weet dat Bal laten lopen door Mandzjoek een lijdende vorm is, hoe zou je deze ellips dan moeten aanvullen tot een volledige zin? De bal wordt laten lopen door Mandzjoek? De bal is laten lopen door Mandzjoek? Hee, maar dat kan helemaal niet! Precies, dat is wat er opvallend is aan Bal laten lopen door Mandzjoek.

Nou zullen er best lezers zijn die verzuchten: "Maar zeg dan toch gewoon dat het fóút is!" maar ik doe toch nog een poging om te laten zien dat het werkelijk interessant is. Want als dat dan zo duidelijk niet kan, De bal wordt laten lopen door Mandzjoek, waarom komt het dan wél voor? Want taalkundigen zijn deze constructie al bijna 10 jaar op het spoor, hij wordt al een aantal jaren in toenemende mate waargenomen.

Waarschijnlijk komt dat omdat er geen alternatieven zijn. Je hebt gewoon geen keuze. Als je zegt Ik toon iets, dan kun je daar probleemloos van maken Door mij wordt iets getoond. Als je tonen vervangt door laten zien, dat vrijwel hetzelfde betekent, dan wil je graag Ik laat iets zien vervangen door een lijdende vorm, Door mij wordt iets laten zien.

Waarschijnlijk werkt het zo: je hebt een bepaalde woordkeus in je hoofd, en je weet dat je een lijdende vorm wilt maken. Dan begin je gewoon aan de zin, zonder dat je hem al helemaal in je hoofd hebt. Halverwege kom je er pas achter dat die constructie niet kan, en wat doe je dan? Opnieuw beginnen en woordkeus veranderen is een grote inspanning, dus je maakt de zin maar af, tegen je taalgevoel in. Dan maar zo. Het leven is te kort.

Zo'n constructie biedt je dus een interessant inkijkje in hoe de taal in je hoofd gevormd wordt. Je zou misschien denken dat we pas beginnen te praten als we weten wat we gaan zeggen, maar dat is dus maar gedeeltelijk het geval.