maandag 21 maart 2016

Een bijzondere goede treinreis

Ik zat in een trein die op het punt stond station Zwolle binnen te rijden, toen uit de intercom het vertrouwde, half verstaanbare geluid van de reisinformatie klonk. Ik verstond nog net hoe de conducteur zijn verhaal afsloot. Hij wenste ons Een bijzondere goedenavond. 

Eigenaardig! Ik dacht eerst dat hij zich vergiste, en dat het Een bijzonder goedenavond zou moeten zijn, maar dat klopt natuurlijk ook niet helemaal. Want als goedenavond het zelfstandig naamwoord zou zijn, dan kun je daar geen bijwoord bijzonder bij krijgen (alleen het bijvoeglijk naamwoord bijzondere), en als goedenavond geen zelfstandig naamwoord is, dan zou je Een bijzonder goede avond moeten zeggen, en heb je niet meer de wens goedenavond!

Het is ook niet echt een incident of een geïsoleerd geval, want Een hele goedenavond! is in de spreektaal zeker een heel (hele) gebruikelijke wens. Alhoewel, dat klinkt ook niet helemaal lekker, want daar zou ik liever Een hele goede avond zeggen. Maar hoe zit dat dan in elkaar?


Dat goedenavond één woord kan zijn, lijkt me duidelijk. Ik denk dat je het zou moeten benoemen als een tussenwerpsel, net als hallo of vaarwel. Ook is het evident dat goedenavond ontstaan is uit een "normale" woordgroep een goede avond. Je laat het lidwoord weg, en van de andere twee woorden maak je één woord. Tot zover niks geks. Maar dan komt het.

Stel je wilt die wens versterken, en je probeert dat door het bijwoord bijzonder toe te voegen. Dat kan eigenlijk niet, omdat dit bijwoord alleen past bij een bijvoeglijk naamwoord (goede) en niet bij een wens (je kunt niet zeggen bijzonder hallo!). Dus moet je eigenlijk die wens (goedenavond) weer uit elkaar rafelen (goede avond), bijzonder erbij zetten, en natuurlijk weer een lidwoord. Dan krijg je weer een gewone woordgroep die je als wens kunt inzetten (net als een bijzonder fijne avond!)

Maar waarom zei die conducteur dan Een bijzondere goedenavond? Is dat parallel aan Een hele goede avond, waarbij het bijwoord hele de verbuiging van het bijvoeglijk naamwoord (goede) overneemt? Dat zou wel gek zijn, want waar dat bij hele en erge heel gebruikelijk is, komt het bij bijzonder nooit voor. Een bijzondere fijne avond of Een bijzondere dikke fout klinkt wel heel erg ongebruikelijk, zeker ongebruikelijker dan Een bijzondere goedenavond. 

Ik denk dat de conducteur het woord goedenavond niet als een tussenwerpsel, maar als een zelfstandig naamwoord heeft gezien. Het lidwoord vraagt om een zelfstandig naamwoord, en de -n tussen goede en avond verhindert dat je die twee als aparte woorden ziet. Maar als een het lidwoord is en goedenavond het zelfstandig naamwoord, moet bijzonder dus een bijvoeglijk naamwoord zijn, en dient het dus verbogen te worden. Vandaar Een bijzondere goedenavond.

En waarom viel het mij op? Omdat ik (natuurlijk ook onbewust) Een bijzondere goedenavond opvatte als de wens dat mijn goedenavond een bijzondere zou zijn. En een conducteur die hoopt dat mijn avond bijzonder zal zijn, dat is wel een beetje gek.  

7 opmerkingen:

  1. Bram van Reemst7 april 2016 om 14:52

    Een -n- kan ook een 'hiaatdelger' zijn, een tussenklank tussen losse woorden, zoals in "...toen vertelde-n-ik 'm dat-ie te laat was". "Een hele goede-n-avond!" lijkt me dus correcte spreektaal.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dat kan inderdaad, maar datzelfde effect zou je dan bij 'een fijne-n-avond' moeten hebben, en daar is het naar mijn idee een stuk minder. Dan ga ik dus toch voor het woord 'goedenavond.'

      Verwijderen
  2. Oude accusatief? Vgl. C.J. Kieviet, In woelige dagen · dbnl
    www.dbnl.org/tekst/kiev001woel07_01/kiev001woel07_01_0008.php
    Ik wensch u een goeden avond, meester, en morgen een vroolijken feestdag!' 'Goeden avond, Heer hoofdman!' zei de vereerde wapensmid met een buiging, terwijl hij beleefd de deur voor zijn bezoeker opende, om hem uit te laten. Nauwelijks was de hoofdman vertrokken, of vol vreugde keerde de meester naar de ...

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja, het zal zeker een accusatief zijn, maar het bijzondere is de verbuiging op 'bijzondere.' Je zou verwacht hebben 'Een bijzonder goeden avond' omdat 'bijzonder' eigenlijk een bijwoord is bij 'goeden.' Het doet ook niet mee met die verbuiding (het is niet 'bijzonderen'), dus wat is hier aan de hand?

      Verwijderen
  3. Ja, ik begrijp wat u bedoelt. Ik denk dat u helemaal gelijk hebt met de veronderstelling dat de conducteur "goedenavond" heeft opgevat als een zelfstandig naamwoord. Misschien zegt hij "bijzondere" naar analogie van "hele" (i.p.v. "heel"). Vgl. de opmerking op http://www.meldpunttaal.nl/browse.php?melding=goedenavond&zoek=zoek, waar dat gebruik van "hele" voor "heel" nog als bijzonder :-) en in opmars wordt genoteerd. En de conducteur maakte er voor u toch een bijzondere goedenavond van, gezien deze blog.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Geachte Taalprof, ik heb zojuist met Google een onderzoekje gedaan naar het gebruik van 'bijzondere' als bijwoord i.p.v. 'bijzonder'. Ik probeerde het in situaties waarin ook vaak 'hele' i.p.v. 'heel' of 'erge' i.p.v. 'erg' wordt gebruikt. Dan gebruikt de conducteur dus toch niet 'goedenavond' als zelfstandig naamwoord, maar verbuigt hij het bijwoord 'bijzonder'. Hier volgt een kleine selectie.
    ==========================
    - In totaal gingen er 134 forellen aan de haak , dus een bijzondere goeie vangst.
    - Verduisterend rolgordijn van bijzondere goeie kwaliteit wegens verhuizing overbodig
    - Hierbij geef ik aan dat het een bijzondere goeie garage is
    - Een bijzondere goeie kapper, het leuke van Peter vind ik zijn advies.
    - vandaag is dit de geinlijn, een bijzondere goeie morgen vanuit Tubbergen Overijssel.
    - Ik wens u bijzondere fijne feestdagen en een gelukkig en gezond 2013
    - Bijzondere fijne massage van 1 1/2 uur
    - ...originele verzamelplek voor bijzondere fijnegedachten en waardevolle momenten.
    - Op deze bijzondere fijne dag, Een feest om van te dromen, Gewoon een geweldige verjaardag!
    - Het zelf oogsten van je eten is niet zo moeilijk en je krijgt super-verse en bijzondere lekkere groenten op je bord.
    - Bijzondere lekkere wijnen met een alledaags prijskaartje. Want u begrijpt natuurlijk dat een lekkere wijn voor iedereen binnen handbereik moet liggen.
    - ... en de lekkere, gezonde spullen die deze bijzondere lekkere brunch allemaal biedt.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Aha! Wat ik zei over 'bijzondere fijne avond' is dus te kort door de bocht. Ik denk nog wel dat het ongebruikelijker is dan 'hele fijne avond,' maar het is hiermee wel aangetoond dat het wel degelijk voorkomt. Een ruwe schatting lijkt aan te geven dat de verhouding tussen 'hele goede' en 'heel goede' ongeveer 4:5 is, terwijl de verhouding 'bijzondere goede' en 'bijzonder goede' in de buurt van 1:12 ligt. Voor 'hele fijne:heel fijne' ligt de verhouding zelfs in het voordeel van de verbogen variant (bijna 3:2), maar voor 'bijzondere fijne:bijzonder fijne' is het dan weer bijna 1:25. Kortom: de verbogen vorm van 'hele' krijgt langzaam de overhand, en 'bijzondere' is weliswaar niet te verwaarlozen, maar blijft nog sterk achter.

      Dank voor deze interessante observatie!

      Verwijderen