Woord zoekt zinsdeel

Gisteren gaf ik een gastcollege over grammaticaonderwijs op een lerarenopleiding. Tijdens dat college kreeg ik een vraag waar ik te weinig tijd voor had. Ik beloofde toen er later nog uitgebreid op in te gaan. Hierbij los ik deze belofte in.

De vraag was: hoe leg ik aan mijn vmbo-leerlingen het verschil uit tussen woordsoort en zinsdeel? De achtergrond hiervan was dat leerlingen de benoemingen voortdurend door elkaar haalden. Dan was je bezig met zinsdeelbenoeming, en dan hadden ze het over zelfstandig naamwoord. Dus of ik een idee had hoe ik dat verschil voor eens en voor altijd duidelijk kon maken.

Esprit d'escalier

Heb ik net een stukje geschreven over Werk ze!, sluit ik mijn computer, stap ik onder de douche, en terwijl het water over me heen stroomt bedenk ik een ijzersterk argument waarom ze geen uitgang van het werkwoord kan zijn. Dan toch nog maar even een aanvulling:

Als iemand tegen je zegt, Ik ga nu wandelen en slapen, dan kun je daarop antwoorden: Nou, wandel en slaap ze dan maar! Nietwaar? Je kunt natuurlijk ook zeggen Wandel ze en slaap ze dan maar, maar het punt is dat je het eerste ze kunt weglaten. Dat kan nooit bij een uitgang.

Kijk maar: als je zegt hij wandelt en slaapt, dan kun je daar nooit van maken Hij wandel- en slaapt. Ook niet in een bijzin: Ik zie dat hij wandel- en slaapt, dat kan niet. Ook niet met andere uitgangen: Hij lachte en werkte wordt nooit Hij lach- en werkte, of Ik hoorde dat hij lach- en werkte.

Kortom: uitgangen van werkwoorden kun je niet samentrekken, ze in Werk ze! wel. Dus ze is geen uitgang.

Twitter ze!

Een halve generatie geleden, in 1998, schreef ik in Onze Taal een artikel over de constructie Werk ze! Op de taalkalender van het genootschap had een verklaring van deze constructie gestaan die erop neerkwam dat ze een soort afgesleten lijdend voorwerp was. Dat leek mij onwaarschijnlijk, want deze constructie (die overigens in België niet voorkomt) beperkt zich tot werkwoorden die juist géén lijdend voorwerp hebben (of hoeven hebben): wandel ze, slaap ze, werk ze, dat is allemaal prima, terwijl iets wandelen, iets slapen en iets werken allemaal op zijn zachtst gezegd uitzonderlijk zijn.

Deze avond barstte er op Twitter ineens een kleine discussie los, aangezwengeld door @ThHN09, @LiesKoen en @RPlasterk, die het artikel uit 1998 maar lang en ingewikkeld vonden, en niet overtuigend genoeg. Tijd dus voor een ingekorte versie.