Twitter ze!

Een halve generatie geleden, in 1998, schreef ik in Onze Taal een artikel over de constructie Werk ze! Op de taalkalender van het genootschap had een verklaring van deze constructie gestaan die erop neerkwam dat ze een soort afgesleten lijdend voorwerp was. Dat leek mij onwaarschijnlijk, want deze constructie (die overigens in België niet voorkomt) beperkt zich tot werkwoorden die juist géén lijdend voorwerp hebben (of hoeven hebben): wandel ze, slaap ze, werk ze, dat is allemaal prima, terwijl iets wandelen, iets slapen en iets werken allemaal op zijn zachtst gezegd uitzonderlijk zijn.

Deze avond barstte er op Twitter ineens een kleine discussie los, aangezwengeld door @ThHN09, @LiesKoen en @RPlasterk, die het artikel uit 1998 maar lang en ingewikkeld vonden, en niet overtuigend genoeg. Tijd dus voor een ingekorte versie.

Daar gaat-ie dan: Naar mijn idee is Eet ze! een verkorte versie van de constructie met resultaatbepaling. Die komt voor bij werkwoorden die geen lijdend voorwerp hoeven te hebben, en hij bestaat uit het toevoegen van een zinsdeel met een predicaat, zoals in Hij at zijn buikje rond. Hierin staat zijn buikje wel op de plaats van het lijdend voorwerp, en misschien zou je het in een schoolgrammatica zelfs het lijdend voorwerp moeten noemen, maar zijn buikje is natuurlijk niet datgene wat gegeten wordt. Het gaat in deze constructie om het resultaat dat zijn buikje rond wordt als gevolg van het eten.

Eet ze! is dus volgens mij een verkorte versie van Eet je buikje rond! maar dan met ze in plaats van je buikje en het resultaat (rond) helemaal weggelaten. Waarom zou je dat doen? Het weglaten van het resultaat zelf kan alleen in een context van goede verstandhouding (en dat is precies de context waarin de constructie gebruikt wordt), en het roept een soort vanzelfsprekende betekenis op. Dit sluit aan bij het feit dat de constructie juist voorkomt bij dingen die je vaker (als gewoonte) doet. Mijn sterkste voorbeeld in 1998 was Spring ze! Een vreemde wens, maar uitgeroepen tegen een schoonspringer die op het punt staat van de duikplank af te springen is het prima.

Weglaatconstructies worden vaker gebruikt als mensen elkaar goed kennen (of dat willen uitdrukken), en ze hebben vaker emotioneel geladen inhouden. Andere voorbeelden zijn Ik zál je...! en Ik vínd het...! of Laat me! Daar worden soortgelijke predicaten weggelaten: het weglaten heeft een sterk emotioneel effect, omdat je uitdrukt dat je gevoel zo sterk is dat de luisteraar wel weet wat je bedoelt.

Wat was de discussie op twitter, behalve dat het artikel uit 1998 te ingewikkeld was? Nou ja, er werd geopperd of het niet eigenlijk Werkse! zou moeten zijn, waarin -se een uitgang van het werkwoord was, iets als een aanvoegende wijs.

Hoewel je natuurlijk nooit iets kunt uitsluiten is er van alles in te brengen tegen dit idee, en eigenlijk is er maar bitter weinig wat ervoor spreekt. Ten eerste zou zo'n uitgang dan een vervoeging van het werkwoord moeten zijn, om precies te zijn -ze (want het zou dan Wandelze! zijn en niet Wandelse!), dat dan tot -se zou assimileren. Maar zo'n vervoeging heeft in elk geval nooit bestaan. Hij zou dan in de laatste eeuw in Nederland spontaan moeten zijn opgekomen, alleen in deze constructie. Dat is onwaarschijnlijker dan mijn analyse, die de constructie verklaart uit een normale, veel voorkomende vorm (de resultaatconstructie).

Een uitgang -ze is ook op geen enkele manier met een oude aanvoegende wijs te verbinden. Die zou iets zijn als Men wandele een uur in de frisse lucht, waarbij ten eerste altijd een onderwerp staat, en ten tweede geen spoor van een z of s te bekennen valt.

Dat is dus allemaal uiterst problematisch, dat idee van een uitgang. Maar wat erger is: wat lost het op? Je hebt dan een uitgang die om onverklaarbare redenen alleen optreedt bij werkwoorden die geen lijdend voorwerp hoeven te hebben, die zelf nooit met een lijdend voorwerp gecombineerd kan worden (je kunt niet iets krijgen als Eetse aardbeien! of zo), en die de wens van een gunstig resultaat inhoudt. Dat laatste zweemt wel een beetje naar een optatieve betekenis, maar die betekenis is in het moderne Nederlands al door de gebiedende wijs overgenomen, en als je aanneemt dat we hier met een gebiedende wijs te maken hebben is die dus al inbegrepen.

Een ander discussiepunt op twitter was de vraag waarom het dan ze was. Daar heb ik ook niet meteen een antwoord op. Ik weet niet eens zeker of het wel het meervoudige ze is (ze kan ook enkelvoud zijn). Naar mijn idee is het in elk geval een betekenisloos element, dat er alleen maar toe dient om aan te geven dat er een resultaat is weggelaten. Laat je ze weg, dan blijkt nergens uit dat je een succeswens op het oog hebt. Doordat het er echter staat, juist bij werkwoorden waarbij je geen lijdend voorwerp verwacht, roep je die resultaatconstructie (met bijbehorende betekenis) op. Het is dus de meest efficiënte manier om de gebiedende wijs (met wensbetekenis) te koppelen aan een resultaat.

Ik kan er wel een beetje over speculeren waarom het ze is en niet bijvoorbeeld het. Andere constructies met betekenisloze elementen betreffen natuurverschijnselen (het regent) en eigen emoties (Hij had me toch een rare opvatting of Ik smeer 'm). Het gebruik van ze zou kunnen aansluiten bij die emotionele betekenis: het goede resultaat dat je wenst is een goed resultaat in de ogen van anderen: ze. Maar daar heb ik verder geen enkele aanwijzing voor.