Het kan niet elke zin grammaticaal feest zijn

Eergisteren schreef ik een kort stukje over een eigenaardig conflict bij de zin Jij of ik heb/hebt/heeft/hebben gelijk. Mijn bedoeling daarvan was om te laten zien dat je soms meerdere mogelijkheden hebt waar allemaal iets op aan te merken valt: het meervoud is gek vanwege de nevenschikking met of van enkelvoudige elementen, de eerste persoon is gek omdat een van de leden van de nevenschikking tweede persoon gek, om soortgelijke redenen is de tweede persoon ook gek (maar misschien nog het beste omdat die vooraan staat), en als je vlucht in een derde persoon is eigenlijk ook niemand echt tevreden.

Je kunt het niet iedereen naar de zin maken, dus in feite heb je geen goede keuze. Het heeft geen zin om een van de mogelijkheden als 'fout' te 'verbeteren,' want alle verbeteringen zijn ook 'fout.' Vermijden is de enige oplossing.

Ik schreef dit stukje omdat ik op hetzelfde moment een onduidelijke discussie op twitter had over een geval waar ik ook zo'n gevoel bij had. Het ging over de zin Als het getal van onderwerp en persoonsvorm niet hetzelfde zijn, heet dat incongruentie, die in een schoolmethode stond. Iemand had opgemerkt dat dit zelf een incongruente zin was, want het getal is een enkelvoudig onderwerp en zijn is een meervoudige persoonsvorm. Vervolgens had de uitgever het verbeterd naar Als het getal van onderwerp en persoonsvorm niet hetzelfde is, heet dat incongruentie. Maar is dat wel beter?

Op twitter was al eerder geopperd om het geheel als een samentrekking te zien: het getal van onderwerp en persoonsvorm is eigenlijk het getal van het onderwerp en het getal van de persoonsvorm, en van die twee wordt gezegd dat ze niet hetzelfde zijn. Bovendien, werd daaraan nog toegevoegd: die vergelijking vraagt om een meervoud. Zoals twitteraar @tovenaarsleerling (Mient Adema) het formuleerde: de enkelvoudige persoonsvorm miskent een vergelijking.

Al snel verschenen er in de discussie voorbeelden die de onmogelijkheid van het meervoud moesten aantonen: de kleur van bumper en carrosserie is hetzelfde (niet zijn hetzelfde), de hoogte van A en B is hetzelfde (niet zijn hetzelfde).

Dat zijn glasheldere voorbeelden, waar geen twijfel mogelijk lijkt over de keuze voor het enkelvoud. Toch ben ik niet helemaal overtuigd. Het predicaat hetzelfde zijn in de wederkerige betekenis (de een is hetzelfde als de ander en andersom) wil graag een meervoudig onderwerp. Je zegt Jan en Piet zijn hetzelfde, niet Jan en Piet is hetzelfde. En een betekenismeervoud alleen lijkt me niet voldoende, het moet een grammaticaal meervoud zijn. De zin Deze groep mensen is hetzelfde kan alleen maar betekenen dat de groep als geheel hetzelfde is als iets anders. Dat is de niet-wederkerige betekenis. De zin kan niet betekenen dat de mensen in die groep allemaal hetzelfde zijn.

Die eis wordt nog scherper als je een predicaat gebruikt met het woordje elkaar erin. Hetzelfde zijn in de bedoelde betekenis kun je herformuleren als gelijk zijn aan elkaar. Dan krijg je dus voor die duidelijke voorbeelden zoiets als De kleur van bumper en carrosserie is gelijk aan elkaar, en De hoogte van A en B is gelijk aan elkaar. Hee, nou worden ze een stuk slechter! Betekent dit dat de oorspronkelijke duidelijkheid van die voorbeelden eerder ligt in de mogelijkheid om te vluchten in die andere betekenis van hetzelfde zijn? Hoe goed is dat enkelvoud dan eigenlijk in die wederkerige betekenis?

De wederkerige betekenis is ook de bedoeling van de oorspronkelijke zin: Als het getal van onderwerp en persoonsvorm niet gelijk aan elkaar zijn, heet dat incongruentie. In deze variant wordt het meervoud ineens een stuk acceptabeler. Maar ook dat zit niet helemaal lekker.

Elkaar wil dus graag een grammaticaal meervoud. Maar hoe maak je van het getal van onderwerp en persoonsvorm een grammaticaal meervoud? Kan dat zomaar met een of andere vorm van samentrekking? Je moet dan aannemen dat de samentrekking van de woordgroep het getal van het onderwerp en het getal van de persoonsvorm een nieuwe woordgroep in het meervoud oplevert. Dat is hoe dan ook een slordige samentrekking (als het al een samentrekking is), want je moet het en de samentrekken, die natuurlijk wel allebei bepaald lidwoord zijn, maar niet letterlijk hetzelfde. Zonder dat lidwoord is het getal van persoonsvorm niet eens mogelijk. Maar nog los daarvan, kun je een voorbeeld bedenken van een soortgelijke samentrekking die echt meervoud is, zonder die eis van dat wederkerige predicaat?

Een complicatie daarbij is dat je woordgroepen als een X van Y en Z kunt begrijpen als één X, die door Y en Z gedeeld wordt. Als je het hebt over de vader van Sanne en Kim, dan is de waarschijnlijke betekenis dat Sanne en Kim dezelfde vader hebben. Om die betekenis uit te sluiten moet je dus eigenlijk een geval kiezen waarbij dat niet kan, bijvoorbeeld in de sfeer van de zogeheten "onvervreemdbare objecten." Iedereen heeft een eigen neus, dus de neus van Jennifer Anniston en Lady Gaga kan niet dezelfde neus zijn die door beide sterren gedeeld wordt. De vraag is dan: is de neus van Jennifer Anniston en Lady Gaga een mogelijke samentrekking, met een meervoudige betekenis?

We beginnen met een niet-wederkerig predicaat. Wat moet het zijn: De neus van Jennifer Anniston en Lady Gaga is duurder dan die van mij? of De neus van Jennifer Anniston en Lady Gaga zijn duurder dan die van mij? Ik vind het eigenlijk allebei slecht. Het enkelvoud lijkt me syntactisch beter, maar dan heb ik de semantische neiging om toch een gezamenlijke neus te interpreteren. Die betekenis ligt meer voor de hand bij het meervoud, maar dat lijkt syntactisch slechter.

Het is uit de analyse van congruentiefouten bekend dat ze vaker optreden in bijzinnen. Dat betekent dat de congruentie-eis tussen persoonsvorm en onderwerp zwakker wordt als ze wat meer uit elkaar staan. Dat zou tot gevolg kunnen hebben dat de bijzinsvolgorde beter wordt. Dan krijg je iets als: Omdat de neus van Jennifer Anniston en Lady Gaga duurder is/zijn dan die van mij, ... Daar zie ik nog niet meteen verbetering optreden. Ik zou dus voorzichtig zeggen: eigenlijk kan het niet.

Toch levert de combinatie van een bijzinsvolgorde en wederkerig predicaat weer een acceptabeler resultaat op: Ik denk dat de neus van Jennifer Anniston en Lady Gaga ongeveer evenveel gekost hebben. Als je daar heeft van maakt, wordt de betekenis meteen dat je al een bedrag genoemd hebt, of een andere neus, en dat je bedoelt dat beide neuzen evenveel gekost hebben als de eerder genoemde neus of het eerder genoemde bedrag. Bedoel je dat ze vergelijkbaar zijn met elkaar (de wederkerige betekenis), dan is het meervoud je beste keuze. Het is natuurlijk nog beter om er dan ook de neuzen van te maken, maar dan krijg je de gekke betekenis op de voorgrond dat zij beiden verschillende neuzen hebben.

Kortom: ik denk dat hier hetzelfde speelt als bij de nevenschikking jij of ik: je hebt tegengestelde eisen, en je kunt het eigenlijk niet goed doen. Het meervoud kan eigenlijk niet omdat je die samentrekking met meervoudig resultaat niet kunt maken, het enkelvoud kan eigenlijk niet omdat een wederkerig predicaat een grammaticaal meervoud eist, dus vermijden is de enige optie. Het kan niet elke zin grammaticaal feest zijn.