Wie komt dit van pas?

Nou schreef ik in de vorige brief aanvankelijk: dit komt hen van pas. Bij nalezen dacht ik: hen is hier meewerkend voorwerp, dus dat moet hun zijn. Ik kreeg echter toch een beetje een ongemakkelijk gevoel, omdat je niet echt kunt zeggen Dit komt aan hen van pas, Dit komt bij hen van pas of Dit komt voor hen van pas (deze is misschien nog het beste), dus zo duidelijk is het blijkbaar allemaal niet.

Ik had de inhoud van de brief niet beter kunnen illustreren dan aan de hand van deze zin. Want hoe zit die eigenlijk in elkaar? Dat is helemaal niet zo zeker.


Van pas komen, zou je dat een werkwoordelijke uitdrukking noemen? Of een complex werkwoord? Dat ligt misschien wel voor de hand. Maar je kunt ook opmerken dat van pas iets predicatiefs heeft, getuige de mogelijkheid om het te vervangen door het ouderwetse te stade, of het gewonere (on)gelegen. Dus je zou van pas ook als bepaling van gesteldheid kunnen zien.

Maar wacht even: als je zo denkt kun je ook wel een stapje verder gaan en opmerken dat komen hier geen andere functie vervult dan het verbinden van het onderwerp met het predicaat. Je zou komen dan kunnen zien als een vervangend koppelwerkwoord, en van pas komen als een naamwoordelijk gezegde.

Ik zeg niet dat het zo moet (de mogelijkheid om andere predicaten in te vullen is zo klein dat ik geloof ik toch zou neigen tot de ontleding als complex werkwoord of werkwoordelijke uitdrukking), maar het zijn legitieme overwegingen. Je kunt het verdedigen.

Dit alles maakt niet veel uit voor de ontleding van hen/hun. Ook als je van pas komen als werkwoordelijke uitdrukking benoemt, is hen/hun een apart zinsdeel. Wat voor een zinsdeel is de vraag. Ik kan gemakkelijk toeredeneren naar een meewerkend voorwerp op grond van de betekenis en de (marginaal acceptabele) mogelijkheid om voor toe te voegen, maar ik blijf zitten met het knagende gevoel dat mijn voorkeur uitgaat naar hen en niet naar hun. Ik weet wel dat dat onderscheid op zijn retour is, maar die theoretische kennis is toch wat anders dan er zo maar even rauw mee geconfronteerd te worden.

Sta ik alleen in mijn gevoel? Toch even googelen: "hen van pas" rapporteert 251.000 resultaten, en bij doorbladeren stopt hij na 177. "hun van pas" meldt er 43.800 en stopt bij 93. Met alle voorbehoud voor googletellingen lijkt het erop dat "hen van pas" veel vaker voorkomt. Tja, wat moeten we daar nu mee?

Ik kan wel een verklaring bedenken: als van pas komen door de taalgebruiker als één werkwoord wordt gezien, is hun/hen het enige voorwerp. Als werkwoorden maar één voorwerp hebben, is dat in vrijwel alle gevallen het lijdend voorwerp. Dat betekent dat de taalgebruiker de neiging heeft om hun/hen als het lijdend voorwerp van van pas komen te zien.

Ik kan me voorstellen dat je als schrijver de keuze maakt om, tegen je taalgevoel in, hier hun te gebruiken, omdat je de ontleding meewerkend voorwerp hier de voorkeur geeft. Ik heb zelf hen in hun veranderd toen ik hierover nadacht (de brief was tenslotte aan de ouders gericht). Maar het geval illustreert precies waar het in de grammatica om gaat, ook als alleen maar de vraag betreft wat nu correct is: het gaat erom dat je kunt verantwoorden wat je doet. En daarvoor moet je kunnen beredeneren hoe de taalvorm in elkaar zit.