Eeuwige kwesties (6): Dodelijke opmerkingen over dodelijke slachtoffers

Dodelijke slachtoffers, dat is ook zo'n hardnekkige taalergernis waar mensen steeds maar weer op terugkomen. Genuanceerde taaladviezen lijken niet zo veel te helpen, waarschijnlijk omdat ze het karakter van een uitvlucht hebben: het zou metonymisch taalgebruik betreffen, waarbij de relatie tussen de slachtoffers en de dood zo'n beetje is uitgedrukt. Ja dat zal best wel, maar erg overtuigend komt het niet over, misschien is dat het probleem.

Wat is er mis met dodelijke slachtoffers? Wel, de critici merken op dat dodelijk iets betekent als "de dood veroorzakend" (dodelijk vergif, dodelijk werk, ook in figuurlijke zin dodelijke opmerkingen). En in dodelijke slachtoffers zijn de slachtoffers zelf toch niet de veroorzakers van de dood?



De taaladviseurs houden het erop dat hier sprake is van een soort overdracht van de betekenis van dodelijk vanuit de gebeurtenis (bijvoorbeeld een dodelijk ongeluk) op de omgeving, in dit geval de betrokkenen. Voorbeeld: een luie stoel, waarbij de stoel zelf niet lui is, maar bestemd voor luie personen (of personen in een luie gemoedsgesteldheid om het precies te zeggen).

Het is natuurlijk heel goed mogelijk dat zo'n algemeen procédé in de taal ook hier van toepassing is. Toch kwam ik vandaag een voorbeeld tegen dat mij aan deze algemene uitleg deed twijfelen. Misschien zit het in dit geval toch anders in elkaar.

Ik zocht in het Woordenboek der Nederlandsche Taal naar vroege voorbeelden van deze specifieke gebruikswijze van dodelijk, en de analyse van de lexicografen uit 1912 is interessant. Zij nemen als derde betekenis van het bijvoeglijk naamwoord doodelijk het volgende lemma op:

3.  In een gebruik dat op dat van het bijw. berust. Zoo hevig dat men er van zou sterven, zeer hevig.

• Eene doodelijke stilte, eene stilte als des doods. eene volkomen stilte.
• Doodelijk op zichzelf, in den zin van: al te stil.
• Eene doodelijke bleekheid, eene bleekheid als van een doode.
• Doodelijke kranken in den zin van: doodelijk kranken.

Nou gaat het mij niet zozeer om die betekenisomschrijving, maar om het laatste voorbeeld: dodelijke zieken, in de zin van dodelijk zieken. Is dat niet wat er aan de hand is bij dodelijke slachtoffers? 

Het WNT gaat dus uit van "een gebruik dat op dat van het bijwoord berust." Wat staat er dan als betekenisomschrijving van het bijwoordelijke doodelijk? Daar staat:

Zóó dat de dood er het gevolg van is of dreigt te zijn.

Hee, dat is precies wat er aan de hand is bij dodelijke slachtoffers! Die zijn zodanig slachtoffer dat de dood er het gevolg van is.

Wat betekent dit? Dat betekent dat in dodelijke slachtoffers het woord slachtoffer veel meer een "predicatieve" betekenis heeft. Het verwijst niet zozeer naar personen, maar naar de eigenschappen die die personen hebben (net als bij zieken). Het wordt dus een beetje als bijvoeglijk naamwoord gebruikt. Het is natuurlijk geen bijvoeglijk naamwoord, vandaar dat je niet zoals bij dodelijk zieken de mogelijkheid hebt om echt het bijwoord te gebruiken (omdat je dan van dodelijk-ziek in feite het zelfstandig naamwoord maakt). Daarom is het dus per se dodelijke slachtoffers en niet dodelijk slachtoffers. Maar het is ineens duidelijk hoe het in elkaar zit.

Het WNT geeft al een voorbeeld van die doodelijke kranken uit 1698 (Doodelijke kranken, van welker gesteltenis de Doctooren behoorlyke verklaaring moeten geven), dus het is bepaald geen recente ontwikkeling.

Er is dus niets mis met dodelijke slachtoffers. Het zijn personen van wie het slachtofferschap zodanig is dat het de dood tot gevolg heeft, of heeft gehad (of kan hebben, als ik mij niet vergis). En daarmee schaart het gebruik zich toch weer bij het normale gebruik van "de dood veroorzakend." Want net zoals ziekte wel of niet de dood tot gevolg kan hebben, kan het slachtofferschap ook wel of niet tot de dood leiden. En als de waarschijnlijkheid daarvan groot genoeg is (of zelfs een zekerheid is), dan ben je dus een dodelijk slachtoffer.

Update: Ik denk altijd nog even na als ik een stukje gepubliceerd heb. En daarbij viel me deze keer de missing link in tussen dodelijk zieken en dodelijke slachtoffers. Het is de vorm dodelijk verongelukten. Want dodelijk verongelukten, dat is de genominaliseerde vorm (de tot zelfstandig naamwoord gemaakte vorm) van het bijvoeglijke dodelijk verongelukt, waarin dodelijk het bijwoord is bij het bijvoeglijk naamwoord verongelukt. En verongelukt is het als bijvoeglijk naamwoord gebruikte voltooid deelwoord van het werkwoord verongelukken. En als je dodelijk verongelukt, dan wil dat zeggen dat dit verongelukken de dood veroorzaakt heeft of veroorzaken kan. En zo zijn we weer bij de normale betekenis van dodelijk: de dood veroorzakend (of kunnende veroorzaken).