maandag 24 december 2007

Geen woord teveel?





De taalcolumnist Ewoud Sanders zul je zelden op taalintolerantie betrappen. Hij beziet afwijkingen doorgaans meer met verbazing dan met ergernis, en als taalhistoricus is hij natuurlijk bij uitstek geïnteresseerd in ongedocumenteerde verschijnselen, want daar valt tenminste iets nieuws aan te ontdekken.


Maar afgelopen vrijdag schoot hij ineens uit zijn slof, toen zijn jongste zoontje op de vijfde klas van de basisschool had moeten leren wat het woord eergetouw betekende. Dat was toch wel het toppunt, vond vader Sanders: "ik vond het compleet belachelijk dat mijn zoontje van acht een woord
moest leren dat ik in geen decennia had gehoord of gelezen."


Ik kan hier met mijn verstand niet bij.

Als kinderen van acht jaar één ding goed kunnen, is het woordjes leren. Spelenderwijs voegen ze in een razend tempo nieuwe woorden aan hun woordenschat toe. Reken maar uit: Als je op je dertigste jaar een woordenschat van 60.000 wil hebben (niet zo heel gek voor een hoger opgeleide Nederlander), dan moet je gemiddeld per jaar 2000 woorden hebben geleerd. Meer eigenlijk, want vóór je derde gaat het niet zo heel snel, en ook op latere leeftijd vlakt het wat af. Maar 2000 per jaar, dat is ruim 5 per dag. Elke dag! Elke dag komt Sanders junior van acht jaar met vijf nieuwe woorden in zijn hoofd van school. Wat een verbluffende prestatie! Wat maakt dat ene woordje dan helemaal uit?


Ziehier de opvatting van vader Sanders over de taken van het onderwijs: "...dat kinderen op die leeftijd specialistische namen moeten leren voor oude landbouwwerktuigen, terwijl die geen enkele rol meer spelen
in het hedendaagse Nederlands, vind ik [...] bespottelijk." Ook hier heb ik even over na moeten denken, want wat staat daar eigenlijk? Dat je op school alleen maar woorden moet leren die "een rol spelen in het hedendaagse Nederlands"? Maar daar hoef je dan toch niet voor op school te zitten? Woorden die een rol spelen in de taal buiten de school leer je over het algemeen buiten de school. Op school leer je juist woorden die je buiten de school niet zo snel zult tegenkomen. Is dat nuttig? Ik zou denken van wel.


Ik zal heel eerlijk zijn: ik had ook nooit gehoord van het woord eergetouw. En mijn eerste reactie was ook kritiek op het onderwijs. Maar eerder op het onderwijs dat ikzelf genoten heb, en dat mij dit prachtige woord onthouden heeft. Ik heb het natuurlijk net als Sanders opgezocht, en het eergetouw is misschien wel een van de belangrijkste uitvindingen in de geschiedenis van de mensheid: een primitieve ploeg die door trekdieren kon worden voortgetrokken. Waarom weet ik dat niet?


En dan nog eens wat: hoe is dat woord opgebouwd? Het lijkt een samenstelling van eer en getouw, maar welk woord eer is dat? Het zal toch niets met "roem, huldeblijk" te maken hebben. Afleiding van het woord eer in de betekenis "vroeger" ligt voor de hand, maar dat woord eer is een bijwoord, en samenstellingen met een bijwoord als eerste lid zijn zeldzaam. Het Vroegnieuwnederlands woordenboek geeft nog eer in de betekenis "metaal", maar ook dat lijkt twijfelachtig. Het gaat wel om een ploeg uit de ijzertijd, maar wat ik zo in de gauwigheid kan vinden duidt erop dat het om een houten ploeg gaat. Weliswaar met een ijzeren versteviging, maar toch.


Het kan natuurlijk ook om een umlaut van de aa gaan. Dan zou het een klankvariant van aardgetouw kunnen zijn, eerdgetouw, met wegvallen van de d. Dat wordt een beetje gesuggereerd door de Deense term ard voor hetzelfde instrument. Maar nu ben ik al behoorlijk aan het speculeren. Ik kan hier geen enkele bevestiging voor vinden.


Hoe oud is dat woord eigenlijk? Van Dale geeft geen uitsluitsel, maar in de eerste editie van 1864 ontbreekt het. Zelfs in het WNT, toch anders het meest uitgebreide woordenboek dat het er bestaat, ontbreekt het woord eergetouw.  Ik heb geen enkel etymologisch woordenboek kunnen vinden waarin het woord eergetouw staat, dus dat lijkt me voor een taalhistoricus als Sanders toch een interessante kluif.


Een van de lezers van Sanders' column veronderstelt dat het aanleren van het woord eergetouw een "stokpaardje van de leraar/lerares" is. Dat soort uitspraken hoor je ook wel eens over de lessen zinsontleding. "Persoonlijke hobby van de docent", heet het dan. Het lijkt mij zeer wenselijk dat er meer van zulke leraren/leraressen zijn die hun persoonlijke fascinatie voor een onderwerp in de lessen proberen over te brengen. Zeker als het een onderwerp betreft dat zo belangrijk is als het eergetouw. Ik wou dat ik bij zo'n leraar/lerares in de klas had gezeten.



Update: met hulp van de Taaladviesdienst van Onze Taal is het raadsel van het woord eergetouw opgelost: het staat inderdaad niet in het WNT, en pas vanaf de tiende druk in Van Dale, maar het staat wel in het Middelnederlands Woordenboek, en het blijkt afgeleid van een oud werkwoord eren, dat "ploegen" betekent (Latijn: arare). Dat werkwoord staat trouwens nog wel in het WNT. Een eergetouw is dus een oud woord voor "een werktuig om te ploegen". Soms is de werkelijkheid ineens heel poëtisch, maar soms is het ook gewoon de werkelijkheid.

16 opmerkingen:

  1. Interessant onderwerp! Ik vind het ook vreemd dat Ewoud Sanders zo overdreven reageert. Van een taalminnaar zou je toch verwachten dat hij zijn liefde voor de taal op zijn zoontje probeert over te brengen. Nu denkt het manneke misschien dat eergetouw een vies woord is of zo.
    Na wat zoeken vond ik trouwens nog iets aardigs:
    Besluitenlijst B&W-vergadering d.d. 4 september 2007 nr. 36.
    Onderwerp nr. 5: Vaststellen straatnamen in en om Daalkampen en Centrum Borger.
    Beslissing: College kiest voor naam Ploegspoor i.p.v. Eergetouw. Overigens conform advies.
    Bron: http://www.borger-odoorn.nl/websites/common/download.asp?PropId=636
    Hoezo conform advies? Een gemiste kans!
    En dus lezen we nu: ‘De uitbreiding van het huidige Daalkampen kent negen nieuwe straten: Weefklos, Eenkoorn, Ploegspoor, IJzertijdstraat, Graanspieker, Haardplaats, Maalsteen, Klopsteen en Raatakker.’
    Bron: http://www.borger-odoorn.nl/websites/common/news.asp?newsid=177

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Wat heeft dit precies te maken met Sanders' taaltolerantie?
    Ik denk dat hij eerder iets heeft tegen het idee dat kinderen dingen leren waar ze later geen klap aan zullen hebben, en volgens mij zijn veel mensen het met dat principe eens. Hij schrijft in zijn column over een voor een kind van acht belachelijk detailniveau, en daar kan ik me eigenlijk wel in vinden.
    Ik denk dat dit stukje beter samenvat dan wat u aanhaalt: "Jongens en meisjes van acht moeten weten dat boeren niet altijd op tractors hebben rondgereden. Maar dat kinderen op die leeftijd specialistische namen moeten leren voor oude landbouwwerktuigen, [is belachelijk]"

    BeantwoordenVerwijderen
  3. @kevin: het een sluit het ander niet uit zou ik zeggen. Je kunt best leren dat boeren niet altijd op tractoren hebben gereden EN dat er al in de ijzertijd een bijzonder werktuig werd gebruikt. En dat daar een woord bij hoort, wat kan iemand daar nou op tegen hebben? Dat maakt het juist gemakkelijker, want mensen hangen begrippen heel graag op aan woorden.
    Ik vind het trouwens helemaal niet zo "specialistisch". Ik heb er een paar afbeeldingen bij gezocht, maar het leek mij een heel gewoon ding, dat heden ten dage nog steeds in sommige delen van de wereld gebruikt wordt. Natúúrlijk moet je daar op school over leren, wat zullen we nou krijgen! Of zou jij willen beweren dat je wel over dat werktuig moet leren, en dan niet het woord?

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Ik heb de column nog een keer gelezen, en nu ben ik er nog sterker van overtuigd dat de samenvatting van de taalprof een verkeerd beeld geeft. Dat is wat ik probeerde te zeggen.
    Niemand is tegen het leren van woordjes, wel tegen het leren van onzinnige details. Ik heb wat meer over het eergetouw opgezocht, en nu denk ik niet langer dat het een onzinnig detail is.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. @kevin: Ook ik ben tegen het leren van onzinnige details. Maar ik beweerde twee dingen: het leren van een woord in je moedertaal kost je vrijwel geen inspanning, en bij nader inzien is het eergetouw best een belangrijk landbouwinstrument. Dat laatste zijn we in elk geval met elkaar eens.
    Ik probeerde trouwens niet zozeer een samenvatting te geven van Sanders' column. Ik had kritiek op zijn kritiek, en ik vond zijn houding verwonderlijk omdat hij in andere taalzaken vaak zo tolerant is. En nu het ging om dat ene woordje dat zijn zoontje geleerd had (en dat hij zelf niet kende) was hij ineens heel intolerant.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Dat eerste zijn we ook met elkaar eens, dus dan denk ik dat we het met elkaar eens zijn :)

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Ik denk dat 1 element in het stukje vooral belangrijk is: '... dat er meer leraren zouden moeten zijn die hun persoonlijke fascinatie voor een onderwerp proberen over te brengen'.
    Want is er mooier dan aangestoken te worden door fascinatie? Dat is net een stroomversnelling.
    Nog een andere kleine opmerking: je (Taalprof) schrijft: 'Zelfs in het WNT, toch anders het meest uitgebreide woordenboek dat het bestaat..' - is dit een foutje (het derde 'het') of heeft het een reden?

    BeantwoordenVerwijderen
  8. @cherdt: dit is een foutje. Het moet natuurlijk zijn: "...dat er bestaat". Ik heb het nu verbeterd.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. 'k zie net dat ik ook een foutje in mijn reactie staan heb (schaam)

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Als we zo gaan beginnen: "teveel" (in het kopje) moet "te veel" zijn.

    BeantwoordenVerwijderen
  11. @Mark: ja, ook dat is wel waar. Maar dat is dan weer spelling, en hoewel ik me er niet altijd aan heb gehouden, heb ik ooit gezworen dat ik mij verre van spellingkwesties zou houden. Misschien zou je er nog een grammaticale kwestie van kunnen maken door op te merken dat je 'te veel' alleen aan elkaar schrijft als het een zelfstandig naamwoord is, en dan moet ik toegeven dat het in deze uitdrukking inderdaad geen zelfstandig naamwoord is.

    BeantwoordenVerwijderen
  12. 'als we zo gaan beginnen'
    Moooment!
    Mijn reactie omtrent het 'het' was een oprechte vraag, geboren uit nieuwsgierigheid - dikwijls ontdek ik bij de Taalprof vormen van taalgebruik en zinsopbouw die ik nog niet ken.
    En dan wil ik méér weten

    BeantwoordenVerwijderen
  13. Beste prof,
    Uit het hart gegrepen hoor, die reactie. Laat Sanders blij zijn dat zoonlief een leraar heeft die meer doet dan nodig is. De meeste leraren doen veel minder. Afgezien daarvan: iemand die zich met taal bezig houdt - maar volgens mij geldt het eigenlijk overal - zou beter moeten weten dan voortdurend te vragen naar rendement en efficiëntie. Doet me denken aan kerndoelen en canons. Beste wensen voor 2008, en dat u maar even ongebreideld door mag gaan.
    Henk Verveer

    BeantwoordenVerwijderen
  14. @Henk Verveer: Dank voor je goede wensen! Ik denk eigenlijk dat het bij Sanders ook een beetje de frustratie was dat hij zelf dat woord niet kende. Want eerlijk is eerlijk: het is een prachtig (en ook raadselachtig) woord.

    BeantwoordenVerwijderen
  15. Ben vooral blij met je update, want ik heb in de loop der tijden wel naar de etymologie van dat woord gezocht, en kon het nergens vinden. Ook de Van Dale houdt het uitzonderlijk kaal: puur de vermelding 'primitieve ploeg', geen dateringen, geen etymologie.

    BeantwoordenVerwijderen