maandag 30 oktober 2006

Strikt genomen



Zondag beantwoordde ik een vraag van een lezeres over het onderwerp van een beknopte bijzin. Dat ging over "de grammaticale regel" dat het onderwerp van een beknopte bijzin altijd gelijk moet zijn aan het onderwerp van de hoofdzin. Dat dit baarlijke nonsens is, staat uitgebreid beschreven in de Algemene Nederlandse Spraakkunst, maar blijkbaar leest niemand dat. Of iedereen is te gemakzuchtig en klampt zich liever vast aan een onzinnig vuistregeltje.

Ook in taaladviezen kom je die geheimzinnige "grammaticale regel" vaak tegen, onder de naam foutieve beknopte bijzin. Die term alleen al klinkt onheilspellend, maar het wordt nog mooier als er een passage bij staat als: "Strikt genomen moet het onderwerp van de beknopte bijzin gelijk zijn aan het onderwerp van de hoofdzin." In die gevallen kun je me van onder mijn bureau vandaan slepen, want daar lig ik dan te lachen.
Ik hou van dat strikt genomen, dat betekent altijd dat de taaladviseurs niet goed raad weten met de voorbeelden. Ze voelen zelf wel aan dat die eigenlijk prima zijn, maar hun regel zegt dat ze fout zouden moeten zijn.


Deze zin is helemaal hilarisch. Strikt genomen moet het onderwerp van de beknopte bijzin gelijk zijn aan het onderwerp van de hoofdzin. Dat strikt genomen, dat is toch zelf ook een beknopte bijzin, nietwaar? Wat is daarvan het onderwerp? Volgens die mysterieuze "grammaticale regel" zou dat het onderwerp van de beknopte bijzin moeten zijn. "Strikt genomen" zou er dus staan: Als het onderwerp van de beknopte bijzin strikt genomen wordt, moet het onderwerp van de beknopte bijzin gelijk zijn aan het onderwerp van de hoofdzin. Maar strikt genomen betekent niet dat je dat onderwerp "strikt moet nemen" (wat betékent dat eigenlijk?), maar dat je een strikte opvatting van de grammatica in het algemeen moet hebben. In de woordenboeken staat bij strikt genomen: "wanneer men de zaak precies, streng opvat".


In de betere grammatica's (zoals bijvoorbeeld de Algemene Nederlandse Spraakkunst), worden deze constructies (strikt genomen, eerlijk gezegd, om kort te gaan) apart behandeld. Maar zijn het dan niet gewoon uitzonderingen? Is er dan toch niet een regel die zegt: in normale gevallen is het onderwerp van de beknopte bijzin gelijk aan het onderwerp uit de hoofdzin?


Twee voorbeelden die met hardnekkige regelmaat bij die "regel" genoemd worden, zijn: Bijgaand treft u een document aan, en Ingesloten vindt u een foto. Volgens die zogenaamde "regel" zouden deze zinnen strikt genomen ongrammaticaal zijn, omdat ze zouden betekenen dat "u bijgaat" of dat "u ingesloten bent". Wie verzint toch deze onzin? Of: wie schrijft dit allemaal maar gedachteloos over?


Je zou toch verwachten dat een beetje taaladviseur op de hoogte is van de bepaling van gesteldheid, nietwaar? Dat je in het Nederlands een zin kunt maken als Wij troffen hem dronken aan. En dat dat dan twee dingen kan betekenen: dat wij dronken zijn, én dat hij dronken is. Bij voorkeur het laatste, zou ik zeggen.


Ook kan ik me niet voorstellen dat iemand niet weet dat je in het Nederlands elk zinsdeel kunt vooropplaatsen. Dat je kunt zeggen Dronken troffen wij hem aan. En dat ook die zin op twee manieren kan worden opgevat: wij zijn dronken, of hij is dronken.


Maar waarom realiseren al die strikt-genomen-critici zich dan niet dat je een voltooid of tegenwoordig deelwoord als ingesloten of bijgaand ook heel goed als een bepaling van gesteldheid kunt gebruiken? Dat je net zo goed kunt zeggen U treft dit document bijgaand aan, of U vindt een foto ingesloten? En dat je ook hier zonder twijfel die bepaling van gesteldheid kunt vooropplaatsen? Waarom zou dat ineens in deze zinnen niet toegestaan zijn?


Ik denk dat al die taaladviseurs die iets hebben tegen die zinnen met bijgaand of ingesloten domweg niet de moeite nemen om de zinnen te ontleden. Ze hebben een makkelijke vuistregel, kijken niet verder dan hun neus lang is, en keuren de zinnen af. Herken de beknopte bijzin, zoek het onderwerp in de hoofdzin en vul dat in. Dan merken ze dat die zinnen best goed klinken, en ze zetten er voor de veiligheid strikt genomen bij. Als dat niet gemakzuchtig is.

26 opmerkingen:

  1. Slimme_leerling_met_een_brilletje30 oktober 2006 om 15:15

    Ik vind het heel erg raar dat men de grammatica als voorschrijvend ziet en niet beschrijvend. Dat levert dan natuurlijk lachwekkende zinnen op als "strikt genomen". Helemaal grappig wordt het als grammaticalogen zich gaan buigen over schrijfstijlen. Een foutieve beknopte bijzin is geen grammaticafout, maar een stijlfout. Het is dus een onbewuste afwijking van "het gewone". De enige fout die in dit soort zinnen te ontdekken valt, is de ambiguïteit.
    Maar ik kan het natuurlijk helemaal fout hebben ;-)

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Wat een fantastische weblog is dit!
    Ik lig in een deuk en heb hem meteen gelinkt.
    Bedankt...

    BeantwoordenVerwijderen
  3. fantastisch (zonder e) kan in dit geval ook, omdat je zowel 'de' als 'het' weblog kunt zeggen, toch?
    ;-)

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Ja, er is inderdaad wel eens een discussie gevoerd in één van de comment-threads over het grammaticale geslacht van 'weblog'. Zelfs Van Dale wist het niet zeker.
    Maar verder is dit een perfecte taalprof-log: ongelijk bewijzen met de wapens van het Grammaticale (-aal?) Onbenul.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. @Slimme_leerling_met_een_brilletje: de "foutieve beknopte bijzin" wordt in de meeste stijlboekjes wel gerangschikt onder de "grammaticale fouten". Maar je hebt gelijk, en ik heb het ook al vaker gezegd: de grammatica is niet bedoeld om goed en fout van elkaar te onderscheiden. De grammatica is bedoeld om te kunnen praten over taal. Desnoods over stijlfouten.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Ik kan me wel iets voorstellen bij "strikt nemen", maar dat zal wel aan mijn leeftijd (16) en geslacht (mannelijk) liggen... XD

    BeantwoordenVerwijderen
  7. @Waris: ja dat snap ik! Maar dat is ongetwijfeld niet wat die taaladviseurs voor ogen hebben. Alhoewel, dat werpt wel een heel nieuw licht op die formule.

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Ik heb een keer een docent aan mijn universiteit kunnen betrappen op zo'n fout... Hij schreef:
    'Na de afwas gedaan te hebben, vielen de borden stuk.'
    Daar staat toch echt dat die borden hebben afgewassen. Dus dat noem ik wel degelijk fout.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. @papilio: jij noemt nu een voorbeeld waarbij er in de hoofdzin geen enkel zinnig onderwerp voor de bijzin beschikbaar is. Het stukje ging er echter allereerst over dat het niet per se het onderwerp van de hoofdzin moet zijn. Het kan vaak heel goed een ander zinsdeel zijn. Stel dat jouw voorbeeld had geluid 'Na de afwas gedaan te hebben werden de borden stukgegooid" dan was het al een stuk beter geweest omdat de verzwegen door-bepaling als onderwerp kan worden begrepen.
    En wat denk je van 'het is veel te warm om te schaatsen?' Is dat ook "wel degelijk fout"?

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Na afgewassen te zijn, vielen de borden stuk.
    Na ze afgewassen te hebben, vielen de borden stuk.
    Sorry, ik doe alleen moeilijk, als het er mooier van wordt.

    BeantwoordenVerwijderen
  11. @Pointer: mooie voorbeelden, inderdaad! Door het gebruik van het persoonlijk voornaamwoord 'ze' als lijdend voorwerp, dat verwijst naar 'de borden', verhinder je dat dit ook als onderwerp begrepen wordt. Daarmee laat je effectief zien dat die regel van de foutieve beknopte bijzin niet klopt.
    Ik zie dit dan ook niet als "moeilijk doen". Wel als mooier.

    BeantwoordenVerwijderen
  12. Johan Schipper28 juni 2009 om 13:39

    In het Dagblad van het Noorden kwam ik de zin "Vooruitlopend op het jubileum was er koffie met gebak" tegen. Hoe komt het dat ik er - na enige aarzeling - niet erg veel moeite mee heb? Is er een geïmpiceerd onderwerp? En wie is dat dan? Hoort dat 'vooruitlopend' tot wat ANS noemt de 'vaste uitdrukkingen' zoals 'om kort te gaan' en 'eerlijk gezegd'?

    BeantwoordenVerwijderen
  13. Johan Schipper28 juni 2009 om 13:46

    Alweer te snel geweest: geïmpliceerd was het onderwerp natuurlijk.

    BeantwoordenVerwijderen
  14. @Johan Schipper: de regel over de "foutieve beknopte bijzin," die in zijn eenvoudigste formulering voorschrijft dat het onderwerp van een beknopte bijzin altijd gelijk moet zijn aan het onderwerp van de hoofdzin, klopt zeker niet.
    Jij citeert al de ANS, die in een tamelijk uitgebreide passage verschillende gevallen problematiseert (http://www.let.ru.nl/ans/ganaar?19/03/02 ).
    Ik denk dat jouw voorbeeld nog het meest overeenkomt met de gevallen die onder 3 genoemd worden, zoals 'Terugkomend op het examen, er valt een groot verschil te constateren tussen gymnasium en atheneum.' Die is volgens de ANS voor de meeste taalgebruikers "zeker aanvaardbaar."
    Hoe het precies zit met die geïmpliceerde onderwerpen van beknopte bijzinnen is overigens onduidelijk. Een proefschrift uit 1991 ("De interpretatie van verzwegen subjecten" van Ton van Haaften) komt er ook niet helemaal uit.

    BeantwoordenVerwijderen
  15. In een studiegids: "Na ontvangst van uw huiswerk krijgt u kosteloos een studieverklaring".
    Volgens mij staat hier dat ik een studieverklaring krijg als ik mijn eigen huiswerk ontvangen heb. Kan natuurlijk, als ze het ingestuurde en gecorrigeerd geretourneerde huiswerk bedoelen.
    Maar ik denk dat bedoeld wordt: Als wij al uw huiswerk hebben ontvangen krijgt u een studieverklaring. Zoiets dus.

    Wat vindt de Taalprof?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dat zal inderdaad bedoeld worden. Ik neem aan dat je denkt dat dit fout is op basis van iets als de regel voor de 'foutieve beknopte bijzin,' die zegt dat het verzwegen onderwerp van de beknopte bijzin gelijk is aan het onderwerp van de hoofdzin. Maar ten eerste is dit geen beknopte bijzin, en ten tweede gaat de regel van de foutieve beknopte bijzin lang niet in alle gevallen op, zoals in deze blogpost betoogd wordt.

      Naar mijn idee komt de zin overeen met 'Nadat uw huiswerk ontvangen is, krijgt u kosteloos een studieverklaring.' Ik zie niet in wat daar mis mee is. Ik begrijp wel dat je de zin met 'na ontvangst van' verkeerd kunt lezen, en zelfs dat als je hem eenmaal verkeerd gelezen hebt, die verkeerde lezing heel moeilijk weer uit je waarneming verdwijnt, maar dat is geen reden om te beweren dat de bedoelde lezing hier onmogelijk zou zijn.

      Verwijderen
  16. Nu lijkt het alsof alles maar kan, nu aangetoond is dat het vuistregeltje niet klopt. Maar wat te denken van zinnen als deze:

    Na een kwartiertje in de over te hebben gestaan, at ik de pizza op.

    Fout, zou ik zeggen.

    BeantwoordenVerwijderen
  17. Reacties
    1. Dat kan wel zo zijn, maar wat zou jouw conclusie zijn? Dat het vuistregeltje toch klopt? Ik denk dat de weerlegging aantoont dat het allemaal wat ingewikkelder ligt dan dat het vuistregeltje suggereert. Het vuistregeltje probeert het nadenken hierover te verhinderen, evenals de uitspraak dat nu 'alles maar kan.' Want dat is nooit beweerd.

      Verwijderen
    2. Ik wil trouwens graag erkennen dat in jouw voorbeeldzin de lezing zich opdringt dat ik in de oven heb gestaan, en zelfs dat je deze zin daarom als fout zou moeten betitelen. Maar dat lijkt me eerder omdat de persoon zich meer opdringt dan de pizza. Vergelijk:

      Na een kwartiertje geprobeerd te hebben de oven te repareren, was een pizza mij te veel werk geworden.

      Nu is de persoon het verzwegen onderwerp van de beknopte bijzin, maar het onderwerp in de hoofdzin is de pizza. Dit lijkt me alweer een stuk beter dan jouw zin, maar volgens de vuistregels zou het allebei even fout moeten zijn. Dat is duidelijk niet het geval.

      Verwijderen
    3. Beste taalprof, dank voor uw reactie. De vuistregel moet overboord, zoveel is duidelijk. Dat alles maar kan, is hier door niemand gesteld en dat wilde ik ook niet suggereren. Ik zag enkel graag een nieuwe voorbeeldzin aan de kwestie toegevoegd om de discussie weer nieuw leven in te blazen. Misschien zouden we hier een nieuwe regel kunnen formuleren. We zouden kunnen zeggen dat het begrepen onderwerp van een beknopte bijzin het onderwerp, het lijdend voorwerp of het indirect object van de hoofdzin is. Maar mijn voorbeeldzin toont aan dat hier een beperkende regel aan toegevoegd moet worden, willen we ons taalgebruik accuraat kunnen beschrijven. U geeft een voorzet door de term 'meer opdringen' op te gooien. Zeer interessant. Een bruikbare term ook voor zinnen als:

      Aangebrand at Max de pizza.

      M.i. strikt genomen ambigu, maar Max lijkt zich op te dringen voor de kwalificatie aangebrand. Ook in de volgende zinnen is het het onderwerp dat zich opdringt.

      In gedachten verzonken volgde de jongen zijn moeder door de supermarkt.

      Rillend van de kou liet Max de hond uit.

      Het oude vuistregeltje moet misschien toch eerder aangepast worden dan weggegooid.

      Verwijderen
    4. De term 'zich opdringen' was ingegeven door het taalkundige begrip 'prominence.' Het antecedent voor de beknopte bijzin zou de meest prominente, beschikbare kandidaat moeten zijn. Echter, het ligt nog wat ingewikkelder, getuige:

      (1) Ik beloof jou om mee te zullen gaan naar de film
      (2) Ik beloof jou om mee te mogen gaan naar de film

      Deze observatie komt meen ik uit het proefschrift van Ton van Haaften over verzwegen subjecten. Hiermee is aangetoond dat niet alleen de omgeving van de beknopte bijzin, maar ook de inhoud van die bijzin zelf invloed heeft op de interpretatie van het verzwegen onderwerp. De definitieve regel hiervoor is dus wel al lange tijd onderwerp van onderzoek, maar nog niet ontdekt.

      Verwijderen
    5. Een ander standaardvoorbeeld in de discussie is:

      (3) Rillend van de kou liep Max de zwerver tegemoet
      (4) Rillend van de kou trof Max de zwerver aan

      Als Max een handeling uitvoert, is hij prominenter dan wanneer hem iets overkomt.

      Verwijderen
  18. Ik vind de toon eigenlijk vooral nogal zuur en arrogant. Bovendien rammelt de redenering. ("Iets komt voor, dus dat is goed en alle grammaticaregels en/of taaladviezen zijn onzin.")

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ik beweer nergens dat alle grammaticaregels en/of taaladviezen onzin zijn, ik zeg dat DEZE grammaticaregel onzin is. En niet omdat 'iets voorkomt,' maar omdat de grammaticaregel zinnen afkeurt die niemand fout vindt. Ik vind trouwens de toon van deze reactie ook vooral nogal zuur en arrogant. Bovendien komt er niet eens een redenering in voor die zou kunnen rammelen (laat staan steek houden).

      Verwijderen