donderdag 26 oktober 2006

De flipperkast van Marco Borsato





Uit onderzoek naar hersenactiviteit tijdens taalverwerking is bekend dat er een speciaal plekje in je brein geactiveerd wordt als je iets geks hoort. Onderzoekers lieten proefpersonen luisteren naar woordgroepen als het gewone Patat met ... mayonaise en het gekke Patat met ... hond, en wat bleek? Bij dat gekke zinnetje ontstond er ineens activiteit in een heel ander deel van je hoofd.

Volgens mij weet Marco Borsato dit.


Hij maakt hier namelijk handig gebruik van in zijn hit Rood. Ik denk dat de tekst van het refrein die plekjes in je brein voortdurend prikkelt. Waarom denk ik dat? Dat kun je makkelijk zien als je die tekst probeert
te ontleden. Even doen?

Het refrein begint met de regel Vandaag is rood. Dat klinkt als een hele zin, en je zou dat best een beetje dichterlijk kunnen opvatten: gisteren was grijs, morgen is misschien weer groen en geel, maar vandaag is rood. Je begrijpt dan Vandaag als onderwerp, en rood als naamwoordelijk deel van het gezegde. De volgorde van de zinsdelen is OK, de betekenis een beetje gek. Kleine prikkeling.

Dan gaat het echter verder met de kleur van je lippen. Hier slaat je taalsysteem waarschijnlijk even op tilt, want wat moet je met die toevoeging? Is dat een toevoeging bij dat rood? "Vandaag is rood, je weet wel, de kleur van je lippen?" Vandaag is, met andere woorden, de kleur van je lippen? Het zou kunnen, maar waarschijnlijker is natuurlijk de ontleding met rood als onderwerp en de kleur van je lippen als naamwoordelijk deel van het gezegde. Net als in een oude song van Donovan, Yellow is the color of my true love's hair. Het woord Vandaag is bij nader inzien maar een bijwoordelijke bepaling, die alleen de tijd aangeeft. Je brein komt dus terug op zijn eerdere aanname.

Dit voltrekt zich allemaal in iets meer dan een halve seconde, want je taalbrein houdt van opschieten, en ook Marco wordt voortgestuwd door de melodielijn. Maar ik vermoed dat je hersenen nu al op verschillende punten geprikkeld zijn.

Misschien denk je nog: kan dat niet andersom? Dat rood naamwoordelijk deel van het gezegde is en de kleur van je lippen onderwerp? In negen van de tien gevallen is rood in dit soort zinnen geen onderwerp
maar juist naamwoordelijk deel. Je lippen zijn toch rood? Ja, dat is wel zo, maar rood zijn zou dan moeten betekenen een rode kleur hebben, en je lippen hebben wel een rode kleur, maar de kleur
van je lippen
heeft natuurlijk zelf geen rode kleur. Vind je dit te ingewikkeld? Het is dan maar te hopen dat je hersenen daar niet aan denken.

Marco is ondertussen alweer een regel verder, met weer dat gekke Vandaag is rood. Nu zul je wel vermoeden dat er nog wat komt, maar waarschijnlijk hou je toch nog de mogelijkheid open dat het hier in dit geval wél bij blijft. Maar nee: hij zingt Vandaag is rood wat rood hoort te zijn.

Nu denk je waarschijnlijk: rood is weer onderwerp, en wat rood hoort te zijn weer naamwoordelijk deel van het gezegde. Maar wacht eens even: nu kan het wel omgekeerd! "Vandaag is datgene rood wat rood hóórt te zijn". Je taalbrein zal dat prettiger vinden, want "rood zijn" is een veel voorkomend, en dus waarschijnlijker naamwoordelijk gezegde. Maar al met al stond je in de laatste zin maar liefst twee keer op je verkeerde grammaticale been.

Zo gaat het dus maar door in dit refrein. Je brein voelt aan als een flipperkast waar de ontleding heen en weer gaat. Eerst denk je dit, dan is het weer, maar misschien bij nader inzien zus, en dan toch maar weer zo.
Je realiseert het je niet, maar ik zou wel eens een MRI-scan willen zien van iemand die dit lied hoort. Dat zou vast een mooie lichtshow opleveren.

Wat is het effect van dit alles? Prikkeling kan, zoals je weet, twee kanten op gaan: het kan je irriteren of je vindt het prettig. Blijkbaar vinden de meeste mensen het prettig. Dat is niet zo verwonderlijk. Wie wil er nou niet gekieteld worden door Marco Borsato?

8 opmerkingen:

  1. Toen ik dit liedje voor de tweede keer hoorde, wist ik wat er komen ging. Dat weten mijn hersens dan toch ook? Volgens mij vinden we een liedje leuk door verschillende dingen, zoals: de tekst, de melodie. de zanger/zangeres, het tempo etc.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. @Elly de Jong: ja, dat is natuurlijk wel zo, maar vergis je niet! Ken je die tekeningen met een vorm van gezichtsbedrog, bijvoorbeeld die even lange lijnen die van verschillende lengte lijken? Of die Eschertekeningen? Ook al weet je hoe het zit, het deel van je brein dat de visuele informatie verwerkt is voor een deel onbewust. Dat kun je niet helemaal sturen. Zo is het ook met je taalbrein. Dat neemt niet weg dat er natuurlijk een heleboel andere redenen kunnen zijn waarom je een liedje leuk vindt.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Mijn hersenen werdern destijds heel anders geprikkeld dan bedoeld door het zinnetje "op de grond ligt een lege fles wijn".
    Een taalkundige misser zoals er nog nooit één was in een nederlandstalig lied.
    Bij "vandaag is rood" denken mijn hersenen "puntje puntje puntje" oftewel "vandaag is rood...". Kortom: aan deze zin vond ik niets raars, ook niet toen ik hem de eerste keer hoorde.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Overigens valt mij bij het nalezen van mijn vorige reactie direct een typefout op. Ik merk meteen dat mijn hersenen daardoor op aparte wijze geactiveerd worden. Het zou zo maar zo kunnen zijn dat daar dat bewuste stukje van mijn brein actief wordt.
    Ik lees mijn eigen reactie. Zie mijn eigen woorden terug, maar mijn brein herkent één van deze woorden niet als die van mijzelf. Ik heb "werdern" toch niet geschreven? Of toch tenminste niet bedoeld. Ik merkte zelfs dat mijn brein even overwoog of er western bedoeld werd, terwijl ik het stukje zelf geschreven heb.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. @martijn: het is maar de vraag of je dat allemaal bij jezelf zo gedetailleerd kunt waarnemen, maar het is een feit dat je taalbrein zijn eigen gang gaat.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Zouden liedjes werkelijk met die achterliggende reden geschreven worden?

    BeantwoordenVerwijderen
  7. @Henriette: ik denk het niet. Maar de grammatica onthult wel wat er allemaal in je brein gebeurt als je zo'n liedje hoort (en dus ook: schrijft). Dat de liedjesschrijver dit een bijzondere tekst heeft gevonden kan daar heel goed mee te maken hebben.

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Borsato is Shakespeare! Lees dit: Hamlet zei het al: "Words, words, words." Dat is precies waar het om draait bij Shakespeare, zo hebben Engelse wetenschappers ontdekt. De Engelse bard plaatst onverwachte woorden in een verder normale zin, waardoor ons brein op het verkeerde been wordt gezet.
    Zo maakt Shakespeare gebruik van 'functional shift'; een zelfstandig naamwoord wordt plotseling als een werkwoord gebruikt. Als voorbeeld geven de wetenschappers de zin 'He godded me' uit de tragedie Coriolanus.
    Bij proefpersonen werd een toename van hersenactiviteit waargenomen na het lezen van deze en andere fragmenten uit Shakespeare's werk, een teken dat onze hersenen positief worden gestimuleerd door de onverwachte zinswending.

    BeantwoordenVerwijderen