donderdag 14 september 2006

Onbepaald maakt onbemind?



Wie houdt er eigenlijk van het onbepaald voornaamwoord? Persoonlijke voornaamwoorden, ja, die staan in het brandpunt van de aandacht. Hun voorop natuurlijk (Hun hebben) of u (is het u hebt of u heeft?), en niet te vergeten hij of zij. Maar ook de aanwijzende voornaamwoorden(die in die huis) mogen zich in een voortdurende aandacht verheugen. Vragende voornaamwoorden, die zijn altijd leuk, en zelfs het betrekkelijk voornaamwoord (het huis die) wordt scherp in de gaten gehouden. Maar denkt er wel eens iemand
aan het onbepaalde voornaamwoord?

In de ontleding is het allemaal nog een graadje erger. Daar blijven de onbepaalde voornaamwoorden niet alleen grotendeels onbesproken, ze gelden ook nog eens als een van de afvoerputjes van de woordsoortbenoeming. "Wat voor voornaamwoord? Geen idee? Dan zal het wel een onbepaald voornaamwoord zijn." En dat terwijl het toch zo'n ijverige woordsoort is.


Alle voornaamwoorden verwijzen naar bepaalde dingen of personen. Persoonlijke voornaamwoorden verwijzen neutraal, soms alleen naar grammaticale personen, bezittelijke voornaamwoorden doen eigenlijk
hetzelfde maar leggen daar nog eens een relatie mee. Vragende voornaamwoorden "bevragen" de persoon of het ding, en aanwijzende voornaamwoorden staan een beetje opzichtig te wijzen alsof de gesprekspartner een blind paard is dat met de neus op de feiten moet worden gedrukt. Maar onbepaalde voornaamwoorden doen iets subtielers.

Onbepaalde voornaamwoorden verwijzen niet naar bepaalde personen en dingen, maar introduceren die in het gesprek. Zeg je Er is iemand ziek, dan introduceer je de zieke persoon ter plekke in het gesprek. Vanaf dat moment kun je naar die zieke persoon met andere voornaamwoorden verwijzen (bijvoorbeeld ...maar hij heeft een briefje gestuurd. Handig, dat onbepaalde voornaamwoord!

Zonder zo'n onbepaald voornaamwoord stonden we mooi te kijken. Dan konden we het alleen maar hebben over personen en dingen die we al allemaal kennen. Dan konden we nooit iets bijleren!

Daarbij komt nog eens dat het onbepaald voornaamwoord een mooi kunstje vertoont: het introduceert wel een nieuwe persoon of een nieuw ding in het gesprek, maar je kunt aangeven of die introductie alleen voor je gesprekspartner geldt, of ook voor jezelf. Vergelijk maar eens Er is iemand ziek met Iemand is ziek. In het laatste geval geef je aan dat jij zelf wel weet wie er ziek is, maar dat je veronderstelt dat je gesprekspartner dat niet weet. Prachtig! Andere voornaamwoorden kunnen dat helemaal niet. Die zijn alleen maar bepaald. Onbepaalde voornaamwoorden kunnen, zoals dat heet, specifiek of nonspecifiek zijn (zie ook deze log).

Nou vormen die onbepaalde voornaamwoorden eerlijk gezegd wel een raar clubje. Dat iemand, iets, niemand en niets onbepaald voornaamwoord zijn, zal niemand verbazen. Bij men, alle en iedereen ligt dat al veel minder voor de hand. Die lijken niet eens onbepaald. Immers, je weet wel niet wie men of iedereen precies is, maar aan de andere kant weet je van tevoren wel dat men en iedereen bestáát!.

Ook geen, een of andere, ene (als in ene Harry) zijn een beetje vreemde onbepaalde voornaamwoorden.
En wat te denken van het onpersoonlijke je of ze, zoals in Je zit er al gauw naast of Ze zeggen dat het
gaat regenen
? Dat zijn eigenlijk ook onbepaalde voornaamwoorden, maar dat wordt vaak over het hoofd gezien.

Helemaal een probleem is het zogeheten Koeman-je, dat een aantal jaren geleden populair was: "Ronald, hoe heb je gespeeld?" "Nou, als je er dan in komt en je schiet meteen zo'n vrije trap erin dan voel je je wel lekker ja." Koeman bedoelt "ik" (persoonlijk voornaamwoord), maar hij gebruikt het onbepaalde voornaamwoord, misschien om een beetje afstand te scheppen, misschien om een directe bewering te vermijden, dat is niet helemaal duidelijk. Iets als: "Ik heb dat niet alleen zelf, maar dat zou iedereen hebben die in die situatie terechtkwam." In ieder geval lijkt het Koeman-je wel een beetje op zijn retour. Gelukkig! Weer een ontleedprobleem minder.

12 opmerkingen:

  1. Geachte taalprof,
    Aan het onbepaalde voornaamwoord denk ik dikwijls, ik lig er dan meestal wakker van. Speciaal van de vraag of HET een persoonlijk of een onbepaald voornaamwoord is. Kunt u mij helpen? Wat voor 'n voornaamwoord is HET in 'Wie HET weet mag HET zeggen'. Ik denk persoonlijk vnw., maar dan vind ik een oefening op cambiumned met de zin 'Bekijk het maar' en daarin is HET onbepaald. Zou HET een persoonlijk vnw. zijn in dezelfde zin, maar in de context: '[Hier is mijn boek.] Bekijk het maar (rustig, even)'. Nog zo'n zin 'Zoek HET maar uit' - onbepaald in de zin van 'Bekijk het maar', maar persoonlijk als je de erwten uit de as moet zoeken van je boze stiefmoeder? ??
    Ik hoop dat u mij weer kunt helpen.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. @GerVel: in de meeste spraakkunsten of ontleedmethodes wordt dit gebruik van 'het' apart benoemd. Waarom? Heel kort, en specialistisch gezegd: in die gebruikswijze is 'het' niet referentieel, maar kwantificerend. Als je zegt 'Zoek het maar uit' dan bedoel je niet dat er één dingetje is dat iemand moet uitzoeken, maar je bedoelt ruwweg "alles". Daar gebruik je 'het' dus als onbepaald voornaamwoord.
    Er bestaat trouwens nog een ander geval, waarin 'het' ook geen, of bijna geen betekenis heeft. Dat is het geval in 'het regent' of 'het spookt hier'. In die zinnen verwijst 'het' ook niet naar één bepaalde persoon of entiteit, maar hoogstens naar "iets onbestemds". Ook die gebruikswijze geldt doorgaans als onbepaald voornaamwoord.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Dank! Blijft voor mij nog de vraag wat een entiteit is. Is dat een concreet ding of kan het ook iets abstracts zijn? In 'Wie het weet, mag het zeggen' kunnen beide HETs verwijzen naar 'het antwoord op een vraag', of naar 'de oorzaak van relletjes in Amsterdam'. Zijn antwoord en oorzaak entiteiten?

    BeantwoordenVerwijderen
  4. @GerVel: een entiteit is een verzamelterm voor een persoon, een dier, een concreet ding (iets wat je vast kunt pakken), of een abstract ding (iets wat je niet kunt vastpakken, zoals een begrip, of een gedachte).
    In 'wie het weet mag het zeggen' heb je twee keer een persoonlijk voornaamwoord. Je kunt ook dit aanhouden: als je in plaats van 'het' ook 'dit' had kunnen zeggen, is 'het' persoonlijk.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Geachte taalprof, even voor Oudjaar ontdekte ik googlelend bij toeval uw wesite. Sindsdien heb ik er dagelijks enige tijd doorgebracht en geniet dan. Het is ook een unieke ervaring om met een grammaticaprobleem te kunnen aankloppen bij iemand die ter zake kundig antwoordt, en dan ook nog eens bliksemsnel. Ik hoop u niet te veel lastig te vallen met vragen, door zorgvuldig al uw eerdere antwoorden en algemene beschouwingen te gaan bestuderen. Respect! GV

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Best taalprof,
    Hoe leg je iemand uit dat in de volgende zin geen "dat", maar "die" moet staan?
    "Is er iemand die mee wil gaan zwemmen?"
    Ik weet dat "iemand" een onbepaald voornaamwoord is.Ook weet ik dat er "de-woorden" en "het-woorden" zijn.
    Alvast bedankt!

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Beste Taalprof,
    het woord 'men' kan in de volgende zin dus zowel persoonlijk als onbepaald voornaamwoord zijn, of niet?
    Hoe kan men water eerlijk verdelen onder de boeren die rijst verbouwen?
    Alvast bedankt!

    BeantwoordenVerwijderen
  8. @Marijke: ik zou 'men' altijd onbepaald noemen. Wat is jouw argument om hier twee ontledingen te hanteren?

    BeantwoordenVerwijderen
  9. Taalprof, u zegt hier dat 'geen' een onbepaald voornaamwoord is. Maar is het geen onbepaald hoofdtelwoord? De zin 'Ik heb er geen' lijkt me wel acceptabel. Waar is die regel "als je ik heb er ... kunt zeggen, is het een telwoord" eigenlijk op gebaseerd?

    BeantwoordenVerwijderen
  10. @Joris: ja, in veel gevallen is de benoeming hoofdtelwoord ook goed te verdedigen. Met name als het echt 'nul' betekent ligt de benoeming bepaald hoofdtelwoord voor de hand. De benoeming onbepaald hoofdtelwoord ligt minder voor de hand. Dan zou ik het eerder onbepaald voornaamwoord noemen, omdat het ook de ontkenning van 'enige' of 'iemand' kan zijn. Overigens zou je ook kunnen volhouden dat het de ontkenning van het lidwoord 'een' is, bijvoorbeeld in 'ik begrijp er geen snars van.' In dat geval ligt de betekenis "nul" niet voor de hand.
    Van den Toorn noemt in zijn Nederlandse Grammatica maar liefst vijf mogelijkheden voor de benoeming van 'geen:'
    (1) Bepaald hoofdtelwoord ("nul")
    (2) Ontkennend bepaald lidwoord ('Je hebt geen recht om dat te zeggen,' geen='niet het')
    (3) Onbepaald voornaamwoord ("niemand")
    (4) Ontkennend bijwoord ('Hij lust geen chocola,' geen="niet")
    (5) Ontkennend onbepaald voornaamwoord ('Je kunt geen hand voor ogen zien,' geen='niet een of ander')
    En dan noemt hij ook nog problematische gevallen als 'dat is geen doen,' of 'het is geen werk.' Daarvan zegt hij echter: 'in al deze gevallen is de benoeming onbepaald voornaamwoord te verdedigen.'
    Ik moet je eerlijk zeggen dat ik mijn twijfels heb bij (5): dat lijkt me in wezen hetzelfde als (2) (de ontkenning van een uitdrukking, waarbij de ontkenning in een voornaamwoordachtige voorbepaling terechtkomt). (4) vind ik helemaal gek omdat het wel duidelijk is dat in 'geen chocola' een bepaalde hoeveelheid chocola wordt aangeduid. Het lijkt me vreemd om dat een bijwoord te noemen, alleen omdat het Nederlands geen woord heeft voor "een onbepaalde niet-telbare hoeveelheid" (zoals 'een beetje').
    Eigenlijk zou ik al die gevallen onbepaald voornaamwoord noemen, op de echte nul-gevallen na dan.
    Die regel met 'er' is gebaseerd op het zogeheten "kwantitatieve er." Dat is een voornaamwoord dat afkomstig is van een genitieve naamval derde persoon meervoud. Daardoor is het beperkt tot de zogeheten "partitieve constructie," net als in 'X van de Y.' Het is dus per se telbaar. Vandaar dat het alleen in combinatie met telwoorden kan optreden.

    BeantwoordenVerwijderen
  11. Ik zit vast te moeilijk te denken, maar kom er in ieder geval met de Taalunie en de ANS en ander naslagwerk niet goed uit.
    Is menig in "menig supporter" nu eerder een onbepaald voornaamwoord of een onbepaald hoofdtelwoord? Idem voor verschillende categorieën, verscheidene ideeën en op diverse foto's?

    BeantwoordenVerwijderen
  12. Aangezien 'menig' niet zo goed is in de combinatie 'Ik heb er menig(e),' zou ik het niet meteen een hoofdtelwoord noemen. Dat ligt voor 'verschillende, verscheidene' en 'diverse' duidelijk anders.

    Ik ben dus geneigd om 'menig' als onbepaald voornaamwoord te beschouwen en de andere als onbepaald hoofdtelwoord.

    De benoeming als telwoord is ook ingegeven door het feit dat je bij 'menig' geen collectieve interpretatie hebt. Je kunt wel iets zeggen als 'Diverse supporters namen Kuyt op de schouders' in de betekenis dat zij gezamenlijk Kuyt op de schouders namen, maar die lezing heb je bij 'menig supporter nam Kuyt op de schouders' niet.

    BeantwoordenVerwijderen