Daar wordt weer eens aan dezelfde deur geklopt

Misschien is het ook wel een eeuwige kwestie: bestaat er wel zoiets als een plaatsonderwerp? Daarover heb ik al in 2007 eens een stukje geschreven, maar zo af en toe loop ik iemand tegen het lijf (een taalkundige, een leraar, of een gewoon mens, dat komt ook voor) die vindt dat het plaatsonderwerp maar een onzinnige term is voor een zinsdeel dat heel goed met de benoeming bijwoordelijke bepaling afgedaan kan worden.

Ik denk dat het hele punt aan beide kanten niet helemaal overtuigend gemaakt kan worden. Het plaatsonderwerp heeft eigenschappen die helemaal niet passen bij een onderwerp (het is niet referentieel, het geen zelfstandig naamwoord en ook geen duidelijk zelfstandig voornaamwoord, het draagt geen getal, geen persoon, en het kan wegvallen als het onmiddellijk naast een bijwoordelijke bepaling staat). Anderzijds heeft het ook kenmerken die uitzonderlijk zijn voor een bijwoordelijke bepaling: het is gevoelig voor eigenschappen van de zin die met het onderwerp samenhangen (er kan een 'getalsonderwerp' bij, het staat onbeklemtoond op de eerste zinsplaats, en het komt zelfs voor in combinatie met daar, wat een 'echte' bijwoordelijke bepaling van plaats is).

Nog lastiger wordt het in die gevallen dat het plaatsonderwerp er vervangen zou zijn door het woordje daar. Het gaat dan altijd om uitzonderlijke gevallen, zoals in de liedtekst Daar was laatst een meisje loos en het sprookjesbegin Daar was eens... In beide gevallen heb je niet de indruk dat je daar kunt bevragen met waar (Waar was laatst een meisje loos? Waar was eens?), hetgeen een indicatie zou kunnen zijn dat daar hier niet echt iets betekent, maar alleen ter opvulling gebruikt is. En het zou dan daar zijn en niet er vanwege het metrum of de archaïsche formule.

Vandaag had ik een discussie op facebook over de zin Daar werd aan de deur geklopt. Is daar daar nu plaatsonderwerp of bijwoordelijke bepaling van plaats? Ik zou neigen naar plaatsonderwerp, ik denk voornamelijk omdat ik het bevragen vreemd vind (Waar werd aan de deur geklopt? Nou daar!). In de bijwoordelijke interpretatie stel ik me voor dat je met een timmerman naar de slijtplekken op een deur staat te kijken en dan uitlegt: 'Kijk, daar werd steeds aan de deur geklopt.' In het lied begrijp ik daar eerder in een afgezwakte betekenis, die meer weg heeft van het plaatsonderwerp. Ik geloof niet dat men, al zingende, ook nog de behoefte heeft om de plaats van de deur nader aan te wijzen. Gewoonlijk is in de huiselijke context bekend waar de deur zich bevindt.

Veel meer argumentatie heb je denk ik niet. Je kunt nog opmerken dat los van die muzikale context de zin Daar werd aan de deur geklopt gemarkeerder is dan Er werd aan de deur geklopt, en in die laatste zin heb je betere argumenten om van een plaatsonderwerp te spreken (zoals er onbeklemtoond op de eerste zinsplaats), maar dan houdt het zo ongeveer op.

Misschien heb ik nog een "deiktisch argument." Als je tijdens het uitspreken van het woordje daar in het lied iets met je vinger zou willen doen (iets ondersteunends in de talige context dan), dan lijkt het me heel onnatuurlijk om nadrukkelijk in de richting van de deur te wijzen (als wij vroeger in de kamer zaten was de voordeur niet eens zichtbaar, omdat die zich in de gang bevond). Wat je volgens mij eerder doet, is met je vinger recht omhoog, in de lucht wijzen (ongeveer ter hoogte van je gezicht, in de buurt van je oor). Dat lijkt me de betekenis van het presentationele er. Het plaatsonderwerp kondigt iets aan. Meestal het getalsonderwerp, maar bij gebrek aan een getalsonderwerp hier de gebeurtenis van het kloppen. Daarom vind ik daar in Daar wordt aan de deur geklopt toch meer een plaatsonderwerp.