Ik denk niet dat iemand het begrepen heeft

Rutger kwam er niet goed uit, vandaag in de Taalstaat. Een luisteraar had zich al jaren geërgerd aan het "foutieve" gebruik van het woordje niet in de zin Ik denk niet dat het regent. Je bedoelt toch immers Ik denk dat het niet regent? Nou, zég dat dan!

Genuanceerd taaladviseur als hij is probeerde Rutger duidelijk te maken dat je best Ik denk niet dat het regent kunt zeggen als je bedoelt Ik denk dat het niet regent. Want, zo probeerde hij uit te leggen: als je zegt dat je iets niet denkt, dan zit daar automatisch de betekenis in dat je juist het omgekeerde wel denkt.

Het is een begrijpelijke poging om het voor een breed publiek aannemelijk te maken, maar ik denk niet dat verstokte critici nu ineens overtuigd zijn. En dat komt omdat de uitleg eigenlijk niet klopt.

Wat er echt aan de hand is, probeerde Rutger wel te vertellen: bij sommige werkwoorden kun je een ontkenning uit de bijzin halen en voor aan de zin zetten voor extra nadruk. Dat klopt, maar het raakte ondergesneeuwd door die verkeerde uitleg dat je door te zeggen dat je iets niet vindt, automatisch het omgekeerde zou vinden. Want dat laatste klopt natuurlijk niet. Dat is bij andere werkwoorden ook niet zo: stel dat het regent, en ik weet niet dat het regent, dan kun je niet concluderen dat ik wel weet dat het niet regent. Want het regent wel, ik wéét het alleen niet.

Wat is er dan wel aan de hand? Wel, niets meer of minder dan wat Rutger tussen neus en lippen zei: bij sommige werkwoorden, zoals denken, hopen en verwachten kun je de ontkenning uit de bijzin naar voren halen. En bij andere werkwoorden kan dat niet.

Hoe had hij dit beter kunnen uitleggen? Ik denk dat hij eerst duidelijke verschillen naar voren had moeten halen, en allereerst zonder oordeel. Hij had bijvoorbeeld kunnen zeggen: mensen gebruiken inderdaad Ik denk niet dat het regent in de betekenis Ik denk dat het niet regent. Dat is echter beperkt tot een paar werkwoorden. Bij de meeste werkwoorden kan dat niet. Je kunt niet Ik weet niet dat het regent gebruiken in de betekenis Ik weet dat het niet regent. En Ik vind het niet leuk dat het regent kan nooit betekenen Ik vind het leuk dat het niet regent. Wat is daar aan de hand?


Bij sommige werkwoorden, zoals denken, hopen, verwachten, geloven, kun je een ontkenning in de bijzin naar voren halen. Dan krijg je bijvoorbeeld in plaats van Ik geloof dat het niet regent de zin Ik geloof niet dat het regent, in dezelfde betekenis. Maar wacht: het woordje niet kun je ook nog steeds gebruiken om geloven te ontkennen. Dat betekent dat Ik geloof niet dat het regent dubbelzinnig is. Niet is de ontkenning die bij de bijzin hoort, of de ontkenning die bij geloof hoort.

Het mooie is dat je dit kunt horen: als je zegt Ik gelóóf niet dat het regent, met klemtoon op geloof en geen klemtoon op niet, dan heb je de ontkenning van geloof. Zeg je daarentegen Ik geloof níét dat het regent, zonder klemtoon op geloof en met klemtoon op niet, dan is het de naar voren gehaalde ontkenning, die eigenlijk bij de bijzin hoort.

En dan nu de vraag of het fout is: nee, dat is niet zo. Bij de genoemde werkwoorden kun je dat rustig doen, het behoort tot het taalsysteem van het Nederlands, het is in de handboeken beschreven en het draagt het stempel van de goedkeuring door de taaladviseurs. O ja, en je voelt het zelf al. Er is dus he-le-maal niks mis mee. Onterechte ergernis!