vrijdag 15 juni 2012

Het verschil tussen Liesbeth Koenen

Als de taalprof een syntactische grap hoort, moet hij altijd even denken aan Liesbeth Koenen. Deze bekende taalcolumniste schreef namelijk ooit dat zij een verzameling wilde aanleggen van taalkundige grappen: grappen die afhankelijk zijn van de taalkundige structuur van een taalvorm. Later bleek dat die verzameling helaas helemaal niet bestond, maar dat heb je met meer dingen en daar heeft dan toch iedereen het over.


Ik heb dat toch altijd een fascinerend idee gevonden, zo'n verzameling. Hij is natuurlijk een beetje moeilijk af te bakenen, want bijna elke grap heeft wel iets met de taal te maken: een dubbele betekenis, een klemtoon, een schending van de normale taalgebruiksregels. Maar als je het beperkt tot grappen die te maken hebben met de ontleding van de zin kom je een heel eind.

Vandaag viel me ineens een hele categorie in, die ik nog van vroeger ken, maar die bij kinderen op een bepaalde leeftijd nog steeds populair is: de absurde grappen, vaak raadsels, van het type: Wat is het verschil tussen een dood vogeltje? (Antwoord: Zijn ene pootje is even lang).

Je ziet er misschien niet meteen een syntactische grap in, maar het lijkt me op zijn minst op de grens van syntaxis en semantiek te liggen dat het voorzetsel tussen altijd gecombineerd moet worden met een nevenschikking (tussen x en y), of een grammaticaal meervoud (tussen twee dingen, tussen die dingen). Een semantisch meervoud is onvoldoende (het verschil tussen deze verzameling), dus het is niet alleen maar semantiek.

De vraag prikkelt dus al meteen het syntactische gevoel van de luisteraar. Die verwacht: tussen een dood vogeltje en..., maar die verwachting wordt al gefrustreerd in de dalende intonatie van vogeltje. Het antwoord doet iets soortgelijks: door zijn ene pootje en even lang wordt een vergelijking gesuggereerd met zijn andere pootje (iets als even lang als zijn andere pootje), maar even lang als is geen verschil, waar in het raadsel naar gevraagd werd, maar een overeenkomst.

Nog sterker syntactisch is de variant Wat is het verschil tussen een krokodil? die als antwoord heeft Hoe groener des te zwemt-ie. Hier wordt de luisteraar gefrustreerd die een bijvoeglijk naamwoord in de vergrotende trap verwacht en een syntactisch volkomen onverwachte persoonsvorm met onderwerp krijgt (zwemt-ie), die wel enigszins in het metrum past, waardoor de suggestie van correctheid versterkt wordt.
Deze grappen doen iets heel opmerkelijks: ze bewegen zich niet zozeer op de betekenislaag van de taal, want krokodillen, groen zijn en zwemmen passen uitstekend op elkaar. Het punt is dat de vorm van de grap de constructie van een zinvolle betekenis verhindert, zelfs frustreert.

Mensen zijn heel goed in staat om in de dagelijkse conversatie uit allerlei ongrammaticale zinnen toch een betekenis af te leiden. Bij deze grappen lukt dat niet. De taalnormen zijn niet zozeer ongrammaticaal, maar antigrammaticaal: ze werken de constructie van betekenis tegen. Je probeert uit alle macht iets zinvols te begrijpen, want alle woorden passen qua betekenis bij elkaar, maar het lukt niet.

Daarmee spelen de grappen in op het syntactisch luisteren. Ze maken duidelijk dat je niet alleen betekenis hoort, maar ook vorm. Dat besef je gewoonlijk niet zo, maar als er iets mis is, dan hoor je het, en dan dringt het tot je door. Van die frustratie ga je lachen. Althans, als je het voor het eerst meemaakt. Later ga je je eraan ergeren en vind je het flauw.

Dat is het verschil tussen Liesbeth Koenen: hoe taalkundiger, des te schrijft ze.

22 opmerkingen:

  1. Het zal geen wezenlijk verschil maken, maar ik ken(de) deze absurde moppen in een iets andere versie. Of ze enkel in mijn omgeving zo voorkomen, of in een ruimer (Vlaams) gebied, is mij niet bekend.

    - Wat is het verschil tussen een vogeltje? Er is geen verschil, de beide pootjes zijn even lang, vooral het rechter.

    -Wat is het verschil tussen een krokodil? Hoe groener, hoe zwemmer.

    Op een iets andere manier antigrammaticaal, maar niet minder grappig.
    Is dat overigens wel een goede term, antigrammaticaal? Hij zou wat ten onrechte kunnen suggereren dat de absurdemoppenliefhebber tégen de grammatica is, terwijl je m.i. de grammatica een warm hart toedraagt als je er zo (zelfs "subversief") mee gaat spelen ...

    BeantwoordenVerwijderen
  2. @Herman: Ja, die grappen bestaan in veel varianten, tot en met aforismen ('Het verschil tussen theorie en praktijk is dat ze in theorie hetzelfde zijn maar in de praktijk niet'). Ik heb ook de indruk dat mensen ze gemakkelijk aanpassen (misschien ook omdat ze vanwege die absurditeit moeilijk te onthouden zijn).

    Die term verzon ik om uit te drukken dat de betreffende zinnen niet zomaar buiten de taal vallen, maar bewuste pogingen zijn om het taalgevoel (de grammatica, in een van zijn betekenissen) te frustreren. Het problematische is inderdaad dat je 'grammatica' dan in die betekenis moet opvatten. Ik ben het met je eens dat er geen weerzin tegen de beschouwing van de taalvorm uit spreekt. Maar ik weet zo gauw niets beters.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Ik ben helemaal geroerd, Taalprof. Dankjewel voor dit uiterst fraaie nieuwe type syntaxisgrap! Ben er echt blij mee, want ik verzamel eigenlijk meer de types dan de grappen.

    Dat is wat indertijd voor de verwarring zorgde (ik herinner me dat ik na m'n column hierover nog maanden en maanden door enthousiaste lezers met grappen overspoeld ben, vrijwel allemaal semantische). Die verzameling bestaat wel degelijk: een handjevol. Meer is het niet.

    Maar meer wordt het misschien nog wel degelijk eens. Het onderwerp blijft terugkomen merk ik...

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Hm en nu staat het er wel.
    Nog vreemder...

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Hoi Taalprof, je hebt mysterieuze verdwijnende reacties op je blog!
    Op de voorpagina zie ik een reactie van Liesbeth Koenen op dit postje aangekondigd, maar hier staat-ie niet. En is de aankondiging (rechtsboven in t lijstje laatste reacties) ook verdwenen.
    Vreemd hoor.
    Is het misschien een pingback ofzo?

    BeantwoordenVerwijderen
  6. @Florine: Hmmmm, ja, weblog doet wel vaker vreemd. Misschiend dat je als auteur zelf ook in je eigen reacties kunt editten, is dat zo? Dat weet ik eigenlijk niet.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Wat ging er mis tussen jullie?
    Daar staat hij tussen het gepeupel.
    Wat eet jij tussen de middag tussen je boterham?
    Het is dus niet helemaal waar dat een syntactisch enkelvoud nooit voldoende is als complement van 'tussen'. (Deze voorbeelden gebruik ik zelf ook in een college over 'Wat is het verschil tussen een krokodil?' :-) )

    BeantwoordenVerwijderen
  8. @Helen: Ja dat is waar. Bij sommige niet-telbare naamwoorden (zoals ook 'tussen het zand') gaat het ook (als ik het goed zie moeten ze wel een uit afzonderlijke elementen bestaande hoeveelheid aanduiden, zoals zand uit zandkorrels en gepeupel uit mensen (maar niet 'tussen het water'). Als ze zelf maar niet-telbaar zijn (zoals 'de verzameling' wel is). 'Tussen je boterham' beschouw ik eerlijk gezegd als een incidenteel geval, net als 'met je vingers tussen de deur komen'). 'Jullie' (en 'ons' en 'hen') zou ik als een syntactisch meervoud benoemen.

    Maar jij zult daar in je colleges ongetwijfeld een semantische verklaring voor hebben. Daar ben ik wel benieuwd naar. Wat is jouw analyse?

    BeantwoordenVerwijderen
  9. die mogelijkheid zie ik hier niet.
    maar die verdwijnende en verschijnende reacties blijven maar verdwijnen...

    BeantwoordenVerwijderen
  10. @Florine: Ik moet in elk geval sommige reacties goedkeuren, zo te zien alleen van mensen die niet ingelogd zijn. Misschien dat daar iets mis gaat, in die zin dat reacties die wachten op beoordeling soms toch al verschijnen. Ik weet het eigenlijk niet. Heb je een specifiek voorbeeld van een verdwenen reactie?

    BeantwoordenVerwijderen
  11. Een "technisch" punt. Wat is er aan de hand? Als ik probeer de (laatste/latere) reacties te lezen krijg ik alleen maar de eerste twee te lezen (mijn reactie en uw antwoord erop), met erboven heel laconiek: "2 thoughts on ...", terwijl er intussen al 10 (en met deze erbij 11) zijn geweest. Iets vergelijkbaars wanneer ik naar "Stel hier je vraag ga": de laatste reactie is van Lieke, en er zijn er sindsdien nog wel wat geweest ...
    Ik hoop dat deze reactie dóórkomt, en als ze dat doet, dat ik ook nog het antwoord te zien krijg ... :)

    BeantwoordenVerwijderen
  12. @Herman: Hmm, ik weet het ook niet. Ik krijg altijd een email bij een reactie, en sommige reacties moet ik dan accorderen en andere staan er meteen op. Jouw reactie zie ik nu niet op het weblog staan, dus ik beantwoord hem nu in de beheersomgeving. Daarmee zou hij ook moeten zijn geplaatst, maar ik ga het bekijken. In elk geval zag ik net "10 thoughts," bestaande uit vier draden met subreacties.

    BeantwoordenVerwijderen
  13. Inderdaad zie ik nu meteen je reactie en mijn antwoord geplaatst. Ik zal hoe dan ook een helpticket aanmaken om eens te vragen wat er aan de hand is.

    BeantwoordenVerwijderen
  14. Ik zie dat er intussen twee reacties zijn geweest, maar net zoals daarvoor krijg ik maar weer enkel de vroegste "2 thoughts..." te zien, dus wat erin staat, weet ik niet.
    Wel heb ik een glimp mogen opvangen van reacties 1 t/m 10 toen ik mijn vorige reactie instuurde: plots bleek alles weer zichtbaar. Helaas, als je dan even weggaat en nadien weer terugkomt, is de "transparantie" al weer weg. Daarom, eigenlijk, probeer ik met deze reactie te achterhalen wat u hebt geantwoord, al dan niet op mijn reactie of die van anderen. Moeilijk communiceren, op die manier: je kunt niet telkens een extra reactie gaan geven om te kunnen lezen wat het antwoord op je vorige reactie was ... (Maar nog altijd beter dan geen communicatie, uiteraard)

    BeantwoordenVerwijderen
  15. (Benieuwd hoe leesbaar dit nog is op die smalle regeltjes...)
    Op de voorpagina staat dat dit bericht 14 reacties heeft, de laatste vier zijn volgens het rijtje recente reacties van Herman, taalprof, taalprof, Herman. Maar als ik dan op Lees verder klik, of op een van die laatste reacties, dan krijg ik er maar 10 te zien.
    De verdwenen reacties kunnen niet nog niet goedgekeurd zijn, want soms is er al op gereageerd of zijn ze van de taalprof zelf.
    Mysterieus dus.

    BeantwoordenVerwijderen
  16. @Florine: Ik wacht even de helpdesk af...

    BeantwoordenVerwijderen
  17. @Herman: Nu wel? (het lijkt erop dat ik de reacties die niet wachten op goedkeuring in het beheersscherm moet beantwoorden om ze toch goed te keuren, maar ik heb een helpticket aangemaakt)

    BeantwoordenVerwijderen
  18. Hm, ik geloof dat ik "Hij staat daar tussen een verzameling gekken" niet veel slechter vind dan "tussen het gepeupel", maar misschien wel een beetje. Ik heb even gegoogeld en vind onder andere "Hij liet Idi Amin My Way zingen tussen een verzameling bloederige lijken", "Tussen een verzameling schedels van 'gewone' chimpansees vonden biologen
    een paar bijzondere exemplaren" en "De stomme film, genaamd The White Shadow, werd ontdekt tussen een verzameling oude filmrollen die het archief in de jaren '90 in handen kreeg." Dat klinkt allemaal niet zo heel slecht en dat komt dan denk ik toch omdat ook een verzameling normaal gesproken uit meer dan een entiteit bestaat. Dus toch een beetje semantisch gemotiveerd. :-) Bij "kaas tussen je boterham" stel ik me een dubbelgevouwen boterham voor (eventueel twee boterhammen op elkaar), dus dan bevindt de kaas zich wel tussen twee dingen (twee helften van de boterham of twee boterhammen). En "tussen de middag" is een gereduceerde versie van "tussen de ochtend en de middag" (dus tussen twee dagdelen).

    BeantwoordenVerwijderen
  19. O, wat erg; nu lees ik m'n reactie terug en staat er 'vindt' in plaats van 'vind' (vroeger mocht je een berichtje eerst nog controleren op deze site) :-(. Kun je dat misschien nog aanpassen?

    BeantwoordenVerwijderen
  20. @Helen: Ja, met 'mensen' (of een ander meervoudig zelfstandig naamwoord erbij) vind ik het ook beter, maar 'Het boek stond tussen een verzameling' blijf ik toch erg gek vinden, al wat voor semantiek je daar ook bij haalt. Daarbij komt dat ik zelfs 'Het verschil tussen die verzameling gekken' weer behoorlijk minder vind. Dus ik ben niet helemaal overtuigd. Ik heb het idee dat er bij een combinatie van 'tussen' met een telbaar zelfstandig naamwoord wel degelijk een syntactisch meervoud bij moet. Jij doet dat door 'gekken' toe te voegen, dat is blijkbaar net genoeg, al lijkt 'het verschil tussen' nog iets scherper distributief, waardoor zelfs dat niet kan.

    BeantwoordenVerwijderen
  21. Sorry, even weggeweest. Op dit moment zie ik 17 reacties, terwijl er (intussen) 19 worden aangekondigd. Toch al een stap vooruit.

    BeantwoordenVerwijderen
  22. @Herman: (als je dit leest) Ja ik zie het. Ik krijg nu zelf op de homepage te zien dat er 20 reacties zijn, en op de pagina van het artikel zelf zie ik maar '2 thoughts.' Dat is dan weer een flinke stap terug.

    Ik heb nog geen reactie op mijn helpticket. Ik krijg nu toch echt de neiging om in de vakantie de hele boel over te zetten naar een andere locatie, want het blijft maar ellende. Ik zie ook ineens weer overal reclame.

    BeantwoordenVerwijderen