Het gaat weer eens ergens over

Ik word hier toch wel een beetje blij van. Zo'n discussie als die van de afgelopen dagen naar aanleiding van hun hebben, de gastcolumn van Plasterk in nrc.next en de uitzending van DWDD genereert telkens een heleboel van hetzelfde: hun als onderwerp is vreselijk of het is prima, en de pejoratieven voor Helen de Hoop en Ronald Plasterk buitelden ook in een af en toe onfrisse opeenvolging over elkaar heen. Zelfs de kritiek van de taalprof werd in de links omschreven als "Taalprof hakt op Plasterk in," of soortgelijke bewoordingen.


Maar uiteindelijk komt het toch nog allemaal goed.
Je moet er zo'n 200 reacties op wachten, maar dan ontstaat er op een gegeven moment toch de discussie die De Hoop met haar onderzoeksgroep aanzwengelde, maar in het mediageweld nauwelijks over het voetlicht kreeg: hoe zit het met hun als onderwerp? Waarom gebruiken mensen dat? Daarover geeft Helen de Hoop zelf in een uitgebreide reactie wat meer informatie.


Ik zet even een paar dingen op een rijtje: ik denk dat er twee vragen kunnen worden gesteld bij het gebruik van hun als onderwerp:


(1) Waarom (waardoor) zijn mensen hun als onderwerp gaan gebruiken?
(2) Waarom gebruiken mensen op dit moment hun als onderwerp?


Als ik het goed zie pretendeert de groep De Hoop alleen antwoord te geven op de tweede vraag: mensen gebruiken op dit moment hun als onderwerp omdat het hun de mogelijkheid biedt om met een ondubbelzinnig voornaamwoord naar levende personen te verwijzen. Ook de observatie dat zelfs hun als bezittelijk voornaamwoord meestal naar levende objecten (mensen?) verwijst lijkt erop te duiden dat hun zich over de volle breedte heeft ontwikkeld tot een voornaamwoord met die betekenis.


Wat precies die betekenis is, is mij nog niet helemaal duidelijk: Helen verwijst in haar reactie naar het kenmerk levend, maar elders suggereert ze dat het om mensen gaat. Wordt hun ook gebruikt voor dieren? Ik meen dat ze het in DWDD had over een soortgelijk onderscheid tussen wie en wat, maar daar lijkt het me iets subtieler te liggen. Als ik vraag Wie loopt daar in de wei? dan kan het antwoord niet zijn  een koe, (dan had ik moeten vragen Wat loopt daar in de wei?), maar wel Berta 27 (ook al is Berta 27 een koe). Als ik met iemand praat over haar twee poezen, Pluisje en Muisje, dan zal ik vragen En wie van de twee ligt daar op de vensterbank? Niet Wat van de twee. Dus bij wie en wat gaat het niet zo zeer over levend tegenover niet-levend, maar om personen (of levende wezens met een persoonsnaam).


Hoe dan ook, het corpusonderzoek lijkt dus inderdaad te wijzen op een antwoord op vraag (2). Je zou een model kunnen maken (en ik wed dat Helen dat heeft gedaan) van de grammatica die zich in het hoofd van de hedendaagse taalgebruiker bevindt, waar hun als onderwerp er in sommige gevallen als voordeligste keuze uit komt.


De relevante toevoeging (al eerder opgemerkt) van Henriëtte Houët lijkt me dat hun, in tegenstelling tot ze, niet generiek gebruikt kan worden. Dat geldt weliswaar voor de meeste persoonlijke voornaamwoorden (generiek gebruik is de uitzondering), maar het vergroot het verschil tussen ze en hun.


Maar dit brengt ons niet verder in de beantwoording van vraag (1): hoe is het ontstaan? Het lijkt mij onwaarschijnlijk dat hun als onderwerp ontstaan is vanuit de behoefte aan een voornaamwoord voor personen ter onderscheiding van een algemener voornaamwoord. Die behoefte manifesteert zich ook niet in het enkelvoud (hij en zij kunnen rustig naar dingen verwijzen), en zoals sommigen al opmerkten: in de meeste gevallen biedt de context voldoende uitsluitsel bij een algemeen voornaamwoord. Er lijkt dus geen noodzaak.


Voor het ontstaan van hun zijn in het verleden meerdere mogelijkheden genoemd. Ik som ze even op, met de uitnodiging om ze aan te vullen. Ik heb hier niet alle naslagwerken bij de hand, dus ik heb niet alles nagezocht:


(1a) Hun zou zich steeds meer verspreid hebben over de verschillende plaatsen in de zin: eerst bezittelijk, later "officieel goedgekeurd" als derde naamval, later ook in andere voorwerpsfuncties en na voorzetsels. Daarbij zou het de kunstmatige vorm hen verdrongen hebben (of niet de gelegenheid hebben gegeven wortel te schieten);
(1b) Er zou sprake zijn van een universele neiging om voorwerpsvormen in onderwerpspositie te gebruiken: zie het Afrikaanse ons, het Deense hun, het Nederlandse u, die allemaal geaccepteerde onderwerpsvormen zijn, ontstaan uit voorwerpsvormen (u, of oe is de voorwerpsvorm van ‘gij’); ook substandaard vormen als het Vlaamse ‘m (Dat heeft ‘m echt gezegd) of het Amerikaanse them (Them kids need to grow up) en het recente us (Why can’t us?) vallen onder deze trend;
(1c) Hun zou onder invloed van vormen als hullie (hunlieden) zijn ontstaan, mogelijk als gevolg van de massale aanstelling van Gelderse dienstbodes in de Randstad rond 1900;

Verklaring (1c) is ongetwijfeld de meest romantische, maar mij lijkt (1b) het meest waarschijnlijk. Je zou zelfs kunnen speculeren waar die wereldwijde trend vandaan komt om voorwerpsvormen in onderwerpspositie te gebruiken. Dat zou wel eens heel banaal een kwestie van frequentie kunnen zijn: voorwerpsvormen komen in veel meer syntactische functies voor: als lijdend voorwerp, als meewerkend voorwerp, achter alle voorzetsels. Het lijkt een logisch gevolg van het vervagen van de naamvalsvormen. Daardoor ontstaat een systeem van twee vormen voor het voornaamwoord: de onderwerpsvorm en de voorwerpsvorm, waarbij de onderwerpsvorm de uitzondering is. En de taal houdt niet van uitzonderingen.

Zwak punt van (1b) is dat deze verklaring het onderscheid tussen ze en hun niet verklaart. Maar je zou kunnen aannemen dat ze en hun, als ze beide zowel onderwerp als voorwerp kunnen zijn, daardoor synoniem zouden worden. En de taal houdt ook niet van synoniemen. Dat hun dan een persoonsbetekenis krijgt is misschien een gevolg van de taalnorm dat het persoonlijk voornaamwoord hun alleen als meewerkend voorwerp gebruikt mocht worden. Want meewerkende voorwerpen, dat zijn (bijna) nooit dingen. Meestal mensen.

N.B.: ik ga de reacties op dit bericht modereren: om de discussie zuiver te houden, accepteer ik geen reacties met oordelen die de taalnorm betreffen. Als je vindt dat hun als onderwerp niet kan, of juist goed is, meld het bij een ander bericht op deze site, maar niet hier. Hier accepteer ik alleen discussie over hoe het zit. De rest streep ik weg.