Woord zoekt zinsdeel

Gisteren gaf ik een gastcollege over grammaticaonderwijs op een lerarenopleiding. Tijdens dat college kreeg ik een vraag waar ik te weinig tijd voor had. Ik beloofde toen er later nog uitgebreid op in te gaan. Hierbij los ik deze belofte in.

De vraag was: hoe leg ik aan mijn vmbo-leerlingen het verschil uit tussen woordsoort en zinsdeel? De achtergrond hiervan was dat leerlingen de benoemingen voortdurend door elkaar haalden. Dan was je bezig met zinsdeelbenoeming, en dan hadden ze het over zelfstandig naamwoord. Dus of ik een idee had hoe ik dat verschil voor eens en voor altijd duidelijk kon maken.

Esprit d'escalier

Heb ik net een stukje geschreven over Werk ze!, sluit ik mijn computer, stap ik onder de douche, en terwijl het water over me heen stroomt bedenk ik een ijzersterk argument waarom ze geen uitgang van het werkwoord kan zijn. Dan toch nog maar even een aanvulling:

Als iemand tegen je zegt, Ik ga nu wandelen en slapen, dan kun je daarop antwoorden: Nou, wandel en slaap ze dan maar! Nietwaar? Je kunt natuurlijk ook zeggen Wandel ze en slaap ze dan maar, maar het punt is dat je het eerste ze kunt weglaten. Dat kan nooit bij een uitgang.

Kijk maar: als je zegt hij wandelt en slaapt, dan kun je daar nooit van maken Hij wandel- en slaapt. Ook niet in een bijzin: Ik zie dat hij wandel- en slaapt, dat kan niet. Ook niet met andere uitgangen: Hij lachte en werkte wordt nooit Hij lach- en werkte, of Ik hoorde dat hij lach- en werkte.

Kortom: uitgangen van werkwoorden kun je niet samentrekken, ze in Werk ze! wel. Dus ze is geen uitgang.

Twitter ze!

Een halve generatie geleden, in 1998, schreef ik in Onze Taal een artikel over de constructie Werk ze! Op de taalkalender van het genootschap had een verklaring van deze constructie gestaan die erop neerkwam dat ze een soort afgesleten lijdend voorwerp was. Dat leek mij onwaarschijnlijk, want deze constructie (die overigens in België niet voorkomt) beperkt zich tot werkwoorden die juist géén lijdend voorwerp hebben (of hoeven hebben): wandel ze, slaap ze, werk ze, dat is allemaal prima, terwijl iets wandelen, iets slapen en iets werken allemaal op zijn zachtst gezegd uitzonderlijk zijn.

Deze avond barstte er op Twitter ineens een kleine discussie los, aangezwengeld door @ThHN09, @LiesKoen en @RPlasterk, die het artikel uit 1998 maar lang en ingewikkeld vonden, en niet overtuigend genoeg. Tijd dus voor een ingekorte versie.

Ken je Grammaticatype

De taalprof is ook geen selfie

Het is misschien wel de meest geciteerde zin uit de koninklijke kersttoespraak van 2014: "Nederland is meer dan 17 miljoen selfies." Veel lof was er voor het gebruik van het moderne woord selfie in zo'n taditioneel en eerbiedwaardig genre. Men zag er een teken in van informalisering en modernisering. Ik heb echter niemand gehoord over de betekenis. Want wat bedoelde de koning eigenlijk?

 

Ik dacht dat een selfie een foto was van jezelf (in allerlei contexten), vaak geplaatst op sociale media. Maar was dat wat er in de toespraak bedoeld werd? "Nederland is meer dan 17 miljoen foto's van jezelf"?

 

Het kan natuurlijk zijn dat hier sprake is van een bewuste stijlfiguur: het fotografische zelfportret wordt hier gebruikt als een metonymie: de foto staat eigenlijk voor de persoon. Toch kan ik me niet aan de indruk onttrekken dat de vorst het woord in een andere betekenis gebruikte: een selfie is volgens hem blijkbaar een individu, dat in geen enkele relatie tot andere individuen (of tot de samenleving) staat. Misschien als een anglicistische afkorting van zelfingenomen of in zichzelf gekeerd.

 

Het wachten is nu op een gebruikswijze als Ik ben een echte selfie, of Hij gedroeg zich nog te veel als een selfie, waarmee de betekenisverschuiving een feit is geworden. Kan het vernieuwde woord nog een keer woord van het jaar worden.

 

Het zinsdeel van het jaar

"In de studio is aangeschoven de taalprof, voor de traditionele bekendmaking van het zinsdeel van het jaar. En, taalprof, als ik me niet vergis hebben we een nieuwe nummer 1, nietwaar?"
"Inderdaad, na jaren dezelfde koploper hebben we dit jaar een nieuwe lijstaanvoerder. Veel mensen vonden het een beetje saai worden, maar dit jaar is de lijst flink opgeschud."
"Ha ha, ja, maar we houden de spanning er even in. Allereerst, taalprof, waarom het zinsdeel van het jaar?"

De tijdschriftsketch

(vrij naar Monty Python)

(Man en vrouw zitten aan een tafel de column Proftaal in het decembernummer van het tijdschrift Onze Taal te lezen)
Man: Wat een fijn tijdschrift is dit toch, nietwaar lieverd? Met zijn uitgebalanceerde mengeling van lering en vermaak.
Vrouw: O ja! En dat onberispelijke taalgebruik!
(De taalprof verschijnt bij de tafel)
Taalprof: Meneer, mevrouw, ik zie dat u mijn column aan het lezen bent. Is alles naar wens?
Vrouw: O ja hoor taalprof, er zitten wel weer pittige stukjes in, maar dat mag best met de feestdagen.
Man: Een beetje gekruid, ha ha ha.
Taalprof: Ha ha ha
Man: Een klein dingetje, taalprof. In de tweede zin schrijft u Met kloppend hard. Dat moet natuurlijk Met kloppend hart zijn. Vergissinkje!
Taalprof: Wat zegt u?

De grammatica de baas

Op het omslag van het tijdschrift Quest staat een foto van een vrouw die onder haar blouse een T-shirt draagt met daarop de slogan vrouwen de baas. Daar ontstond afgelopen week op twitter een kleine grammaticale discussie over, naar aanleiding van een grapje van @taaljournalist Gaston Dorren, die veronderstelde dat vrouwen dit zouden lezen als wij vrouwen zijn de baas, terwijl mannen het zouden opvatten als wij zijn vrouwen de baas. En toen begon het.

De vraag werd opgeworpen wat in die laatste zin de functie is van het zinsdeel vrouwen. Lijdend voorwerp? Meewerkend of ondervindend voorwerp? Oorzakelijk voorwerp? De nood steeg zo hoog dat het taalprofsymbool aan de digitale twitterhemel oplichtte. En die snelde natuurlijk onmiddellijk naar de plaats des onheils.

Dat kan de taalprof onder een eik ook

In de laatste aflevering van het programma Zomergasten liet Ionica Smeets een fragment zien van de taalvirtuoos Kees Torn, die een liedje had gecomponeerd waarin het laatste woord van elke regel een Nederlands woord was, dat tegelijk een vernederlandst uitgesproken Engels woord was, dat ook nog eens de Engelse vertaling vormde van het voorlaatste Nederlandse woord.

Dit procedé is geïllustreerd in de titel van deze blogpost Dat kan de taalprof onder een eik ook. Het Nederlandse ook is een homofoon van het Engelse oak, wat weer een vertaling is van het Nederlandse woord eik.

In de uitzending werd het kunststukje van Kees Torn besproken als een bijna bovenmenselijke prestatie, die voor een normaal mens onmogelijk is en waar zelfs een virtuoos als Torn jaren voor nodig heeft gehad. Dat lijkt me nou ook weer overdreven.

Taalprof vertaalt Weird Al (met oproep)

De ware taalliefhebber kan het niet ontgaan zijn. De wereldberoemde Weird Al Yankovic heeft een hit met een parodie op het nummer Blurred Lines van Robin Thicke (in samenwerking met T.I. en Pharrell zeg ik er voor de volledigheid maar even bij). In Weird Als versie wordt dit Word Crimes, en de nieuwe tekst gaat over de "slechte grammatica" van tegenwoordig. Volgens de komiek moeten we meer werk maken van de grammatica ("Work on that grammar") zodat wij laten zien dat we geen mensen van de straat zijn ("People who were/never raised in a sewer").

Weird Als heeft het natuurlijk niet over de grammatica in de betekenis die taalkundigen doorgaans hanteren. Hem gaat het om de taalnorm. Op het internet hebben de eerste taalkundigen zich al met dit commentaar aangediend: op Language Log natuurlijk (waar ook docenten een duit in het zakje doen), en in Nederland op het taalblog van Milfje.

De taalprof heeft zich tot nog toe een beetje stil gehouden. In de eerste plaats omdat taalkundig verantwoorde reacties (zelfs de hierboven aangehaalde voorbeeldige exemplaren) toch meteen iets zurigs krijgen. Zo van: jaja, allemaal leuk en knap gedaan, maar eigenlijk klopt het niet helemaal. Maar de taalprof hield zijn kruit ook droog omdat hij broedde op een ander soort reactie.

Je kunt natuurlijk op alle slakken zout leggen, maar dat is zonde van de humor en de fijne tekst die Yankovic schreef en uitvoerde (en laten we de prachtige videoclip ook niet vergeten). Als je het beter weet, doe het dan zelf. Welnu.

De taalprof heeft een poging gewaagd om de parodie van Weird Al Yankovic in het Nederlands om te zetten. Niet als vertaling, want dan krijg je dus al die onzin erbij, maar in een taalkundig verantwoorde, ja hoe moet je dat noemen, herparodiëring. Er is alleen één probleem.

Aangezien een normaal mens nu eenmaal maar met een beperkt aantal talenten tegelijk behept kan zijn, is de taalprof niet bij machte om zijn tekst ook uit te voeren (laat staan om er een videoclip bij te maken). Maar hij heeft natuurlijk wel allerlei volgers die dat wel kunnen. Vandaar deze oproep: wie voelt zich in staat om het nummer Word Crimes in een Nederlandse versie uit te voeren?

Voor de goede orde: de tekst van de taalprof is dus geen vertaling, hij is linguïstisch volledig in orde, maar bevat desalniettemin enige humoristische elementen.