Met Ooijerd en Sneijderd als voetballerds

De Onzetaaltwitteraars verwijzen naar een lezerscolumn in De Pers, waarin de columniste beschrijft hoe zij het leuk vindt om achter allerlei woorden een -t te zetten. Ze wordt door iemand aangesproken over een brommert, en ze breidt dit uit tot moedert en Holleedert. En het gaat bij een heleboel andere woorden ook, alleen vermeldt ze die jammer genoeg niet.

Waarom is dit leuk?
De bekendste toepasser van dit procédé is ongetwijfeld Erik van Muiswinkel, die het in zijn imitatie van Willem van Hanegem jaren geleden al had over een gosert en de kappert. En ook hij breidde dit uit tot namen. Ik herinner me nog Joe Cockert, maar in deze tijd zou hij het ongetwijfeld ook over Wesley Sneijdert hebben gehad.

Maar nog eens de vraag: waarom is dit leuk? Allereerst: vrijwel iedereen vindt het leuk om met taal te spelen. En dan in het bijzonder met de vorm van de taal. Want de grap zit niet in de betekenis.


Het gaat ook niet alleen om de klank. Want waarom zou een -t achter een woord ineens grappig zijn? Waarom geen -k, of een -f? Maar niemand vindt moederk een leuke taalvorm, en ook brommerf is niet bijzonder geestig. Ja, je kunt er een spraakgebrek van maken ("Ik fag die brommerf niet, floeg over de kop, en al mijn fnijtanden eruit"), maar dat is toch een ander soort humor. En bovendien: dan wordt de ene klank (s) vervangen door een andere (f). En bij moedert komt er iets bij.


Nee, de grap is morfologisch. Hij maakt gebruik van onze kennis van de opbouw van woorden. En wel in het bijzonder van onze kennis over het achtervoegsel -erd (dat een variant is van -aard). Dat achtervoegsel, zo zegt ons de Algemene Nederlandse Spraakkunst, maar eigenlijk weet iedereen dat onbewust al, komt voor achter een bijvoeglijk naamwoord (leukerd, dikkerd, lelijkerd, rijkaard), en soms achter een werkwoord (geeuwerd, knoeierd, sufferd). In alle gevallen een beetje ongunstige betekenis, en het achtervoegsel is nauwelijks productief: je kunt het niet zomaar overal achter zetten.


De -erd-variant achter het werkwoord komt ook dialectisch voor als variant van -er, dat veel algemener is. In plaats van werker zeg je dan werkerd, in plaats van lezer lezerd. Dat is de variant die de basis vormt voor de Van Hanegem-imitatie van Van Muiswinkel. Het is een variant die in het Rotterdams gebruikelijk is.


Nou is het al in beperkte mate geestig als je een accent nadoet (althans voor de mensen die dat accent zelf niet hebben), maar het wordt pas echt leuk als je die variant gaat uitbreiden naar domeinen waar hij eigenlijk niet thuishoort. Bij woorden als kappert en brommert (die je dus eigenlijk ook zou kunnen spellen als kapperd en brommerd) zou je nog kunnen zeggen dat die woorden oorspronkelijk van de werkwoorden kappen en brommen zijn afgeleid (en dus tot de "gewone" dialectische variatie behoren), maar de woorden kapper en brommer zijn in het Nederlands zelfstandige naamwoorden geworden die niet meer gevoeld worden als werkwoordelijk. Dus: lachen.


Nog een stapje verder zijn woorden als moeder, die weliswaar eindigen op -er, maar dat is niet het achtervoegsel -er. De variant moederd is dus misplaatst, en die misplaatste toepassing prikkelt je taalgevoel, omdat je toch even probeert om het woord te herleiden tot een werkwoord.


Bij namen is het allemaal nog iets komischer, omdat namen vrijwel nooit uitgebreid worden met achtervoegsels (hooguit een uitgang -s, als in Karels boeken). Ook daar zijn er wel namen die afgeleid zijn van woorden die afgeleid zijn van werkwoorden (zo is Sneijder natuurlijk afgeleid van het werkwoord snijden "kleermaken" of "kappen"), maar bij Holleederd is er ook etymologisch niets van te maken.


De sterkste grap krijg je natuurlijk als die vervorming van een naam ook nog eens de associatie met een ander woord oproept. Zo doet de variant Joe Cockert onbewust denken aan het woord kokkerd ("grote neus"), waarmee het taalspel tot het uiterste opgerekt is.

De slotvraag is natuurlijk: is het leuk om zo'n grap grammaticaal te fileren? Wordt de mop dan niet kapotgeanalyseerd? Ik dacht het niet. De meeste leuke zaken worden alleen maar leuker als je er enigszins analytisch over kunt praten. Zie bijvoorbeeld het voetbal, waarover je ook wel kunt zeggen dat je er "alleen maar van moet genieten." Feit is dat iedereen toch de behoefte heeft om het tot in de finesses te doorgronden.